Çığışı belän Süriädän bulğan 45 yäşlek Mäliq Zäydan irekkä çığıp New Jersey ştatınıñ Patterson şähärenä qaytqaç, anı sälämnärgä tirä yaqtağı bar balaçağa cıyılğan. Qulğa alınğançı tuñdırma taratuçı bulıp eşlägän Mäliqnı alar sağınıp ölgergän... 2001-neñ 11 sintäberendä, 3 meñ keşeneñ ülemenä kitergän xöcümnärdän soñ Quşma Ştalarda çığışı belän ğäräp, yä möselman bulğan meñnän artıq immigrant qulğa alındı. Uzğan yıl 40 köngä xäbärsez yuğalğan Mäliq şularnıñ berse ide. Keşe xoquqların yawlawçı törkemnär bu keşelärneñ naxaqqa qulğa alınuwı, naçar xäldä totıluwı, xättä qıyırsıtıluwı turında çañ suqtı. Bu şikäyätlärne tikşerü öçen amerikan xökümäte maxsus komissiä tözergä qarar itte. Komissiäneñ şuşı atnada bäyän itelgän xisabında şikäyätlärneñ kübese çınlap ta raslana dielgän, Yustitsiä ministrlığı totqınnar belän eş itkändä arttırıp cibärgän digän näticä yasalğan. Waşingtonda urnaşqan Human Rights Watch törkeme citäkçese Wendy Patten:
Audio: "Bu xisap Yustitsiä ministrlığınıñ 11-nçe sintäberdän soñ keşe xoquqların bozuwına açıq dälil bulıp tora, Human Rights Watch törkeme äzerlägän ğäyepläwlärne raslıy."
198 bittän torğan bu centekle xispata, totqınnarğa alarnıñ ni öçen qulğa alınğanı turında äytelmäwe, tıñlawlarnıñ döres ütkärelmäwe, totqınnarnıñ fidiä aqçasına çığarılmawı, naçar şartlarda totıluwı, köç häm süz belän qıyırsıtıluwı turında äytelä. Mäliq Zäydan törmädän oçraqlı räweştä çıqqan. Anıñ bülmädäşlärennän soraw alırğa kilgäç, räsmilär Mäliqnıñ turist vizası betüen açıqlağan häm ildän quıluçılar kamerasına ozatılğan. Mäliqnıñ advokatı Regis Fernandez äytençä, prokurorlar, anıñ qiäfäten New York binaların şartlatqan yegetlärnekenä oşatıp, terorçı dip uylağan:
Audio: "Tışlawlar barışında bez ni öçen näq menä Mäliqnıñ qulğa alınğanın belergä tırıştıq. İmigratsiä wäkilläre şartlatılğan Säwdä Üzäge binaları belän bäyläp añlattı. Monı işetkäç Mäliq añın yuğata yazdı."
Amerikanıñ imigratsiä qanunnarı nigezendä, vizası çıqqan keşelär gädättä qulğa almıy, anıñ urınına mäxkämädän soñ ildän quılırğa mömkin. Läkin 11 sintäber faciğäsennän soñ Yustitsiä ministrı John Ashcroft ildäge gädättän-tış wazğiätne iskä alıp, qayber qağidälärne üzgärtergä buldı. Ul monı yaña teror ğämälläre, yaña qorbannar buldırmaw maqsatı belän añlattı. Xökümät komissiäse xisabında ministrlıqqa totqınnar belän kiläçäktä niçek eş itü turında 21 kiñäş birelgän. Aschroft üze bu xisap tirında älegä küp närsä äytmäde, baır tik, bezneñ bar ğämällär dä xata dip äytü döres tügel dide. Ämmä räsmilär äytüenä qarağanda, ministrlıq kiñäşlärneñ qayberlären iskä aılrğa cıyına.
Äytergä kiräk bu xisapta süz Amerikada qulğa alınğan imigrantlar turında bara. Äytik, Äfganstanda totqarlanıp Guantanamo nığıtmasına oaztılğannarğa ul qaramıy. Ul arada keşe xoquqların yaqlawçılar Amerika xökümäten andağı totqınnarnıñ da xoquqların bozuda ğäyepli. 29 totqınnıñ advokatı bulğan Solail Mäxämmät süzlärençä, monıñ işe ğäyepläwlär, bar dönyada keşe xoquqları öçen can atqan Quşma Ştatlarnıñ abruyın töşerä:
Audio: "Monnan şundıy sabaq çığarıp bula: bez üzebez qanunnı, konstitutsiäbezne ixtiram itmibez. İreklek häm qanun sağında torıp, üzebez anı bozğaç, niçek bez başqalarnı demokatik yuldan barırğa çaqıra alabız."
Bu fiker belän Human Rights Watch wäkile Wendy Patten da kileşä. Xäyer ul xökämät komissiäse yasağan xisapnıñ uñay yağın da kürä. Amerikan xökümäte üze östennän tikşerü başlap, monı kiñ cämägätçelekkä citkerde. Bu bik möxim adım, di Wendy. Kiläse adım – andağı kiñäşlärne ğämälgä quyu.
Ali Gilmi, Praga
Audio: "Bu xisap Yustitsiä ministrlığınıñ 11-nçe sintäberdän soñ keşe xoquqların bozuwına açıq dälil bulıp tora, Human Rights Watch törkeme äzerlägän ğäyepläwlärne raslıy."
198 bittän torğan bu centekle xispata, totqınnarğa alarnıñ ni öçen qulğa alınğanı turında äytelmäwe, tıñlawlarnıñ döres ütkärelmäwe, totqınnarnıñ fidiä aqçasına çığarılmawı, naçar şartlarda totıluwı, köç häm süz belän qıyırsıtıluwı turında äytelä. Mäliq Zäydan törmädän oçraqlı räweştä çıqqan. Anıñ bülmädäşlärennän soraw alırğa kilgäç, räsmilär Mäliqnıñ turist vizası betüen açıqlağan häm ildän quıluçılar kamerasına ozatılğan. Mäliqnıñ advokatı Regis Fernandez äytençä, prokurorlar, anıñ qiäfäten New York binaların şartlatqan yegetlärnekenä oşatıp, terorçı dip uylağan:
Audio: "Tışlawlar barışında bez ni öçen näq menä Mäliqnıñ qulğa alınğanın belergä tırıştıq. İmigratsiä wäkilläre şartlatılğan Säwdä Üzäge binaları belän bäyläp añlattı. Monı işetkäç Mäliq añın yuğata yazdı."
Amerikanıñ imigratsiä qanunnarı nigezendä, vizası çıqqan keşelär gädättä qulğa almıy, anıñ urınına mäxkämädän soñ ildän quılırğa mömkin. Läkin 11 sintäber faciğäsennän soñ Yustitsiä ministrı John Ashcroft ildäge gädättän-tış wazğiätne iskä alıp, qayber qağidälärne üzgärtergä buldı. Ul monı yaña teror ğämälläre, yaña qorbannar buldırmaw maqsatı belän añlattı. Xökümät komissiäse xisabında ministrlıqqa totqınnar belän kiläçäktä niçek eş itü turında 21 kiñäş birelgän. Aschroft üze bu xisap tirında älegä küp närsä äytmäde, baır tik, bezneñ bar ğämällär dä xata dip äytü döres tügel dide. Ämmä räsmilär äytüenä qarağanda, ministrlıq kiñäşlärneñ qayberlären iskä aılrğa cıyına.
Äytergä kiräk bu xisapta süz Amerikada qulğa alınğan imigrantlar turında bara. Äytik, Äfganstanda totqarlanıp Guantanamo nığıtmasına oaztılğannarğa ul qaramıy. Ul arada keşe xoquqların yaqlawçılar Amerika xökümäten andağı totqınnarnıñ da xoquqların bozuda ğäyepli. 29 totqınnıñ advokatı bulğan Solail Mäxämmät süzlärençä, monıñ işe ğäyepläwlär, bar dönyada keşe xoquqları öçen can atqan Quşma Ştatlarnıñ abruyın töşerä:
Audio: "Monnan şundıy sabaq çığarıp bula: bez üzebez qanunnı, konstitutsiäbezne ixtiram itmibez. İreklek häm qanun sağında torıp, üzebez anı bozğaç, niçek bez başqalarnı demokatik yuldan barırğa çaqıra alabız."
Bu fiker belän Human Rights Watch wäkile Wendy Patten da kileşä. Xäyer ul xökämät komissiäse yasağan xisapnıñ uñay yağın da kürä. Amerikan xökümäte üze östennän tikşerü başlap, monı kiñ cämägätçelekkä citkerde. Bu bik möxim adım, di Wendy. Kiläse adım – andağı kiñäşlärne ğämälgä quyu.
Ali Gilmi, Praga