Accessibility links

Fäwziä Bäyrämova: «Monnan meñ yıl elek tä, yöz yıl elek tä, yäğni, patşa zamannarında da, üzläre telägänçä yäşäp yatqan tatarlar bügen, XXI ğasırda betülärenä taba baralar. Awıl xalqı belän klubta oçraşıp söyläşkännän soñ, bez monı tağı da açığraq añladıq, millätneñ faciğäsen üz küzlärebez belän kürdek… menä alar salqın, şıqsız klubta bezneñ qarşığa tezelep utırğannar… Qaysı ayaqsız, qaysı qulsız, telsez häm küzsez… Monı kürep bezneñ cannarıbız yıladı.» Tatarstan yäşläre


İsänme Saban tuyı! Tatar xalqınıñ borınğı ğöref-ğädäte iñ berençe bulıp, bäyräm tuğan cirdä - awıllarda ütkärelä. «Yaqtı yözle, ğorur xalıq bez – Saban tuylı bulıp qalıq bez!..» Mädäni comğa atnalığınıñ tışlığında şuşı şiğri yullar häm bäyräm küreneşläre urın aldı. Küp kenä gäzitlärdä Saban tuyına bağışlanğan yazmalar, şiğerlär, fotoräsemnär dönya kürde.

Bu atnalarda bäyrämneñ elekke yıllarda niçek ütkärelgäne, xäzerge kimçelekle häm östenlekle yaqları turında yazmalar küp buldı. Mäsälän, Tatarstan yäşläre gäzitendä Saban tuyında millätkä xas bulmağan sport yarışların ütkärmäskä, anı tatarça ğına uzdırırğa digän ruxtağı külämle yazma dönya kürgän ide. Başqa gäzitlärdä dä Saban tuyında xämer satmasqa, bäygelärdä sport ostaların ğına tügel, ä ğadi keşelärne dä kübräk qatnaştırırğa, digän süzlär dä äytelde.

Mädäni comğa atnalığında Märdi Rafikov üzeneñ «Saban tuyı - igençe bäyräme ul» digän yazmasında igençe bäyräme ber kön belän genä çiklänmäsen, alar da aralaşın, ber-bereneñ bäyrämen kürsen, digän fiker äytä. Milli bäyrämgä milli tösmerlär qaytartu turında yazuçılar küp bulsa, Saban tuyına dini küzlektän qarağannarı yuq ide äle.

Mädäni comğa atnalığına «Päyğämbärebez dä bil alışqan» digän yazma basılıp çıqtı. Anıñ avtorı Tatarstannıñ baş möxtäsibe Cälil xäzrät Fazlıyev päyğämbärneñ süzlären kiterep, Saban tuyınıñ din tarafınnan xuplanğan bäyräm ikänen isbatlıy. Päyğämbärebez Möxämmät Mostafa sallälaxu ğäläyhi wä salläm üz qul astındağı ölkälärdä dalağa çığıp, törle sport yarışları, küñel açular oyıştırırğa quşa torğan bulğan ikän. Saban tuyınıñ ähämiäte turında Cälil xäzrät Fazlıyev bolay yaza:

Saban tuyı bezneñ milli xislärebezne yañarta, tuğan-tumaçalar, yäştäşlär belän oçraştıra, balalarıbızda citezlek, köçle bulu sıyfatın tärbiäli. Päyğämbärebez dä köräşkän, at häm döyä çabışlarına qatnaşqan, balalarnı yarıştırıp, uynarğa yaratqan, berençe kilgännärgä büläklär birä torğan bulğan. Päyğämbärebezneñ anabız Ğäyşä belän yarışuı da bilgele. Bersendä Päyğämbärebez berençe kilgän, bersendä - Ğäyşä. Şunnan soñ Rasulebez: "Bergä ber buldı", - digän. Döyälär çabışında Päyğämbärebezneñ döyäsen ğadi ber keşeneñ döyäse uzğaç, möselmannar bik qayğırışqan. Ämma päyğämbärebez üzeneñ yarış näticäläre belän qänäğät buluın, borçılırğa urın yuq ikänen beldergän häm äytkän: "Allahı söyekle qolların däräcälären kütärep tä, töşerep tä sınıy", - digän. Monıñ belän Päyğämbärebez yarışlarda ciñü üzmaqsat tügel, ä qatnaşunıñ ähämiätle buluın iskärtkän.

Ul şulay uq büläklär cıyu mäsäläsenä dä tuqtala. "Suıtqıç, maşina birgän ximayaçılarnıñ eşen genä tügel, yäş kilenneñ küz yawın alırlıq sölgesen, yäş qızlarnıñ qul yawlıqların zurlap, bar xalıqqa kürsätergä kiräk", - di ul. Bu oçraqta, kiläse yıl Saban tuyına büläklärgä qıtlıq bulmas, digän fiker dä äytä Cälil xäzrät Fazlıyev.

Watanım Tatarstan gäzite yıraqtağı milläşlärebez yazmışı häm ğöref-ğädätlärneñ saqlanu mäs’äläsen däwam itterep, «Yörägemdä ärni ber yara ...» dip isemlängän häm Magnitogorskiy tatarları turındağı yazmanı bastırdı. Bu şähärdä 28 meñ tatar ğömer kiçerä ikän. «Bezneñ yaqlardan sörelgän mulla, «kulak»larnıñ balaları, onıqları üzara aralaşıp, dini bäyrämnärne zurlap bilgeläp, tatar-başqort artistları konsertlarına küpläp yörep, matur mul tormışta yäşilär. Tik, tik....» dip başlanıp kitä Möslimä Şäfiqnıñ yazması. Bu yazmanıñ üzägendä keşe yazmışı, ä tögälräk äytkändä Mädxiä abıstaynıñ ğömere turında xikäyä yata. Mädxiä abıstay, Saba rayonınıñ Kildebäk awıllıñnan çıqqan, ätise mulla bulu säbäple, 30nçı yıllarda anıñ böten ğailäse sörgengä cibärelä. Baraklarda yäşäp, aşawğa citmäwdän küp kenä tuğannar ülä, ul üze dä çaq qına isän qala. Xäyerçelekne dä, açlıqnı da kürgän, suğış mixnätlären dä kiçergän, suğıştan soñğı yıllarda da ilne torğızuda qatnaşqan. Ul ozaq yıllar buyı mäktäptä eşlägän, belem alğan, mäktäp citäkçese dä bulğan, dan qazanğan. Xäzer ul din turında belem tarata, Magnitorgorskiy mäxälläseneñ xörmätle abıstayı bulıp tora. Yörägendäge yara itep ul, tuğan yaqların sağınuın äytä. «Bu minem mäñgelek yöräk yarası», - dip söylägän ul gäzit xäbärçesenä. İnde nihayät 1994 yılda ul awılına qaytu bäxetenä ireşkän. Anda ul äbi-babalar qäberenä zıyärät qılğan, qayınnarnı, ülän-çäçäklärne qoçıp yılağan ikän. Gäzit xäbärçese, üz yazmasın: "...tuğan cirennän özelgän, mädäniätennän mäxrüm itelgän xalıq häm anıñ kiläçäk buyın öçen kiräkle, iñ ütemle mäktäp - şuşı abıstaylarıbız ul" - digän süzlär belän tämamlıy.

Şähri Qazan gäziteneñ «İlhamiät» quşımtasında Xämzä Bädertdinovnıñ yazmasında da şul uq dönya buylap sibelgän tatarlar turında süz bara. Üzeneñ «Tatarstan kiñlegenä sıymawçı tatarlıq» digän mäqäläsendä ul çittäge millättäşlärebezneñ Tatarstanğa bulğan ömetläre häm respublikanıñ alarğa mönäsäbäte turında yaza. Xämzä Bädertdinov töp iğtibarnı tatar ğalimnärenä birä. "Bezneñ borınğı, mäğrifätle, sälätle, läkin elek tä, xäzer dä qıyırsıtılğan tatar xalqınıñ kemnäre genä yuq!" digän fikerne alıp, avtor, çittäge bilgele keşelärne Tatarstanğa dokumental oçerklarda, taswirlamalarda canlandırıp qaytarırğa küptän waqıt, digän teläk belderä. Ul şulay uq, çittä yäşäwçe danlıqlı millättäşlärebezgä Watannarına qaytırğa mömkinlek tudırırğa, yäki çittäge ğalimnärne Tatarstan Fännär Akademiäsenä qabul itärgä digän täqdimnär dä kertä.

Çın mäğnäsendä yärdämgä moxtac millättäşlärebez turında bu atnada Tatartsan yäşläre gäzite külämle mäqälä bastırdı. Anıñ avtorı - tanılğan cämäğät eşleklese Fäwziä Bäyrämova. Çeläbe ölkäsenä barğan Tatarstan wäkilläre törkemendä ul da bulğan häm anda kürgännären uquçılarğa di citkerergä telägän. Fäwziä Bäyrämovanıñ mäqäläsen uqığannan soñ, fantastik häm qurqınıç romandağı sıman surätlär küz aldına kilep basa. Ämma, ni qızğanıç, ul yazğannar - çınbarlıq.

Belgänegezçä, 1957 yılda «Mayaq» digän yabıq ximik zavodtağı şartlawdan soñ, yaqında urnaşqan tatar awılları zıyan kürä, tirä yaqqa radiatsiä tarala, ağu – yılğağa elägä. Küp keşe ülä, awıru balalar tuya.

Yazma küñelsez ruxta yazılğan. Küzgä kürenmi torğan, ämma yaman şeşlärgä säbäp bulğan radiatsiä Möslim häm Qarabolaq awılların ülemgä taba alıp bara, di ul. Biredä yäşäwçe millättäşlärebezneñ kübese, nurlanış awırularınnan integä, ämma ğäyeplelärne cawapqa tartırğa telägän millättäşlärebezgä çinovniklar häm rayon xakimiätläre salqın bitaraflıq belän cawap birä.

Amerika, Yaponiä häm başqa illärdän tabiplar, keşe xoquqların yaqlawçılar kilep, bu cirlärdä yäşärgä yaramıy, dip äytep kitkännär ikän. Awılğa, çit illärdän, radiatsiäneñ niqädär zıyanlı ikäne turında beleşmälär kilep tora, ämma xalıq haman da üz cirlärendä yäşäwen däwam itä. Çönki alarnıñ barır urınnarı yuq. Awılda zäğif aqıllı, ğärip balalar artqannan arta. Awıldağı oyışmalar taralıp betä yazğan, xalıqqa eş yuq.

Möslim häm Tatar Qarabolağı awılları zamanında zur, xälle awıllar bulğan. Räsmi mäğlümatlarğa qarağanda, 16 ğasırda alar köçläp çuqındırudan qaçıp, Kama aryağınnan biregä kilep urnaşa. Awıl zamanında öyäz üzäge bulğan häm Perm gubernasına kergän. Ul waqıtta Qarabolaqta 4 mäçet bula, 1717 yılda salınğan mäçet, beraz siplänsä dä, haman da qullanıla. Läkin xäzerge xällärne borınğıdağılar belän çağıştırıp bulmıy. Elek Tatar Qarabolağı awılında 2600 keşe yäşägän, xäzer 600... Awılda 8 zirat, barısı da tulı. Awılnıñ sırxawxanäse dä, militsiäse dä, xakimiäyäte dä yuq. Menä mäqälädän bez özek:

Monnan meñ yıl elek tä, yöz yıl elek, yäğni, patşa zamannarında da üzläre telägänçä yäşäp yatqan tatarlar bügen, XXI ğasırda, betülärenä taba baralar. Awıl xalqı belän klubta oçraşıp söyläşkännän soñ, bez monı tağı da açığraq añladıq, millätneñ faciğäsen üz küzlärebez belän kürdek… menä alar salqın, şıqsız klubta bezneñ qarşığa tezelep utırğannar… Qaysı ayaqsız, qaysı qulsız, telsez häm küzsez… Monı kürep bezneñ cannarıbız yıladı. Torıp basqan bere näselennän, ğailäsennän kemnär ülep betüen söyli, isännär öçen soñğı yärdäm sorıy…

Fäwziä xanım, şuşında yäşäwçe millättäşlärebezneñ moñ -zarların tükmi-çäçmi Tatarstanğa alıp qaytıp citkergän. Tatarstan delegatsiäse, meñ çaqrımlı yul ütep, millättäşlärgä yärdäm itü öçen bardı da bit. Xällärneñ awır buluına zar yılağan Fäwziä Bäyrämovanı awıl mullasınıñ qıyar-qiymas qına, tatarça dini kitaplar sorawı tağı da teträndergän. "Millät ,üleme aldınnan da kitap sorıy, dingä, üz ana telenä tartıla. ...Rusiä imperiäse tatarnıñ tänen atom qazanına salıp qaynatsa da, canın, ruxın üterä almağan, yuq, üterä almağan ikän…"- dip soqlana ul.

Mäqälägä näticä yasap ul, millätne saqlap qalu öçen, Rusiäneñ atom-töş programmalarına, bezneñ cirlärne atom, ximik häm biologik qoral saqlaw çüplegenä äyländerügä qarşı köräşergä kiräk, digän belderü yasıy.

Bikä Timerova, Qazan
XS
SM
MD
LG