Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tatar morzaları "Qarğalı tamırları" isemle kitap çığardı


Başqortostanda, Ufa şähärendä 1992 yıldan birle Tatar morzaları mäclese eşläp kilä. Bu oyışma tatar knyäzlären häm morzaların berläşterä. Morzalar mäcleseneñ berençe citäkçese Said morza knyäz Yenikeyev ide, ä ul ülgännän soñ Rif morza knyäz Aqçurin buldı. Morzalar mäcleseneñ «Dworyanskiy westnik – Morzalar xäbärçese» isemle üz ğäzetäsı da bar. Ämma tatar morzaları ğäzetä çığarıp qına qalmıy, küp törle çaralarda qatnaşalar häm küp närsälärne üzläre oyıştıralar.

Küptän tügel Tatar morzaları mäclese äğzaları Maqsat morza häm Räşit morza Mamleyevlar bik qızıqlı ber yaña kitap bastırıp çığardılar. Bu kitap urıs telendä häm anıñ iseme «Karğalinskie korni». Kitap qalın – 430 bit. Bik küp fotolar – 200dän artıq. Tirajı 2000 ekzemplyär. Närsä turında soñ bu «Karğalinskie korni» kitabı? Närsäse belän qızıqlı? Monda Başqortstannıñ Blağowar rayonı Yaña Qarğalı awılı tarixı yazılğan, bu awılnıñ böten familiäları taswirlanğan, alarnıñ çığışı birelgän. Monda meñ yarımnan artıq keşe telgä alına, 17 şäcärä birelä.

Belgänebezçä, bu Yaña Qarğalı awılında böyek yazuçıbız Ämirxan Yeniki tuğan. 1907 yıldan 1917 yılğa qädär Rusiä imperiäseneñ Däwlät duması deputatı bulğan Aysa Yenikeyev ta monda tuğan.

İskitärlek xäl – tatar awıllarınıñ kübesendä ber kem dä awıl tarixın yazmıy, yazsa da, 1-2 keşe genä bula, ä Yaña Qarğalı awılında mondıy keşelär 30ğa yaqın ikän. Alar üz awılları turında mäğlumatlarnı ozaq yıllar buyı tuplağannar häm, nixäyät, Maqsat morza häm Räşit morza Mamleyevlar Yaña Qarğalı turında kitapnı bastırıp ta çığardılar.

Bıyıl Yaña Qarğalı awılına nigez saluğa 230 yıl tula. Awılğa nigez saluçılar – Başqortostan cirlärenä 1773 yılda xäzerge Mordowiänıñ Temniqov rayonı İdi awılınnan kilgän tatar morzaları häm knyäzläre – 14 ğäilä Yenikeyevlar häm 6 ğäilä Tereğulovlar bula. Annan soñ Mordowiädan Yanğurazovlar, Utyaşevlar, Sundyuqovlar, Mamleyevlar, Diweyevlar, Kilmametovlar ğäiläläre kilä. Bu familiälar bötenese xäzer dä Mordowiänıñ Temniqov rayonı tatar awıllarında saqlanıp kilä. İdi awılınnan da böten xalıq Başqortostanğa kitmägän, älbättä, qayberläre tuğan cirlärendä qalğan. Mäsälän, ber-berse belän kürşe bulğan İdi (urısça İdeyewo) häm Yınğurazowo awıllarında xäzer dä Yenikeyevlar häm Tereğulovlar yäşi.

Xäzer küp keşelär üzläreneñ äbi-babalarınıñ da isemnären xäterlämilär, ä bu Yaña Qarğalı awılı keşeläre cide buın babaların islärendä totıp yäşägännär, dimäk, çın tatar bulğannar. Mäsälän, märxüm yazuçıbız Ämirxan Yeniki üz babalarınıñ cide buının atıy: Ämirxan abıynıñ ätise Nigmätcan, anıñ atası Äxmätcan, anıñ atası Äxtäm, anıñ atası Xasän, anıñ atası Bäşär, häm nixäyät, Bäşärneñ atası Xanswär morza Yenikeyev. Bu Xanswär morza Yenikeyev Mordowiänıñ Temniqov rayonında İdi awılında kümelgän, ä anıñ ulı Bäşär inde Başqortostanda, şul Yaña Qarğalı awılına nigez saluçılarnıñ berse bulğan. «Qarğälinskie qorni» kitabınıñ möxärrire, Änwär morza Tereğulov belän äñgämädän özek tıñlağız. Änwär morza üze 1994 yıldan birle «Dworyanskiy westnik – Morzalar xäbärçese» ğäzetäsı çığara häm ğäzetınıñ här sanında diärlek ätiseneñ tuğan awılı bulğan Yaña Qarğalı turında xäbärlär birep tora. – Änwär morza, Ufada qaya bu kitapnı alırğa bula? – Bu kitapnı üzebezdän alırğa bula äle. Bez äle anı satuğa birmädek. – Dimäk, älegä bu kitap mağäzinnarda satuda yuq? – Yuq, äle satuda yuq. Bez äle aşıqmıybız anı birergä. Çönki kitap bik şundıy qızıqlı, ällä nindi qullarğa eläkmäsen dip, başta üzebezneñ Tereğulovlar, Yenikeyevlar, Mamleyevlar, Diweyevlar, Syundyuqovlar, Utyaşevlar alsınnar dip, Yanğurazovlar. Şundıy keşelär bezneñ Qarğalıda torğannar, alarnıñ iñ başta, alarnı säbäp itäbez. – Bu kitapnıñ prezentatsiäse buldımı inde? – Yuq, äle bulmadı. Menä bez uylıybız anı ütkärergä 5 iyüldä, awılnıñ üzeneñ üzägendä, Yaña Qarğalıda. Säğät unberdä Qarğalı urta mäktäbeneñ klasslarda bula. Şunda muzey da açılaçaq, annan şul kitapnı bez inde kürsätäbez böten keşelärgä. Annan monda oçraşu bula, prezentatsiä bula. Annan perfomans digän şundıy ber närsä bezneñ bar, yıl sayın ütkärälär Qarğalıda bezneñ räsemçelär, äye bit, xudojniklar. Alarnıñ arasında iñ zur öleş kertä bezneñ xudojniğıbız Nail Bayburin, anıñ bratı, Rail Bayburin. Annan başqalar inde. Ul bula şundıy teatralizowannıy kürsätü. Ber temnı alalar, äye bit, alar... Bıltır alar buldı tem – Çingisxan. Bıyıl bula Qarğalınıñ tözeleşe. – Bu kitap turında Başqortostan massa-küläm çaralarında nindi bulsa informatsiä çıqqanı barmı, sezneñ ğäzettan ğayre? – Äye, bar ide, “Weçerniy Ufa”da çıqtı. Annan bezneñ bar jurnal çığa, “Ufa” digän. Şul, bik matur şundıy... – Urıs telendäme? – Urıs telendä, äye. İllyüstrirowannıy jurnal çığa xazer bıltırdan, “Ufa” digän. Şunda çıqtı ber informatsiä.

Bu Änwär morza Tereğulov söyläde. Dimäk, 5 iyüldä Yaña Qarğalıda awılğa 230 yıl tulu uñayı belän bäyräm ütäçäk häm şul bäyräm waqıtında «Qarğälinskie qorni» kitabınıñ prezentatsiäse dä bulır. Änwär morza şunı da äytte: kitapnıñ töp sponsorı Räşit morza Mamleyevnıñ ätise Färit morza Mamleyev 1917 yılda Mordowiäda Temniqov rayonınıñ Tarxan awılında tuğan ikän.

Ämirxan Yeniki üzeneñ “Soñğı kitap” isemle äsärendä üze tuğan Yaña Qarğalı awılı xalqı turında şulay yaza (sitat): “...bezneñ xalıq üzlären «tömännär» dip yörtälär. Ni öçen tömän, ni öçen, äytik, mişär tügel? Mişärlär ilennän kilgän xalıq iç, telläre dä mişärçä, alaysa, eş närsädä?.. Döres, kilep çığışları belän alar tatar-mişärlär, monı berse dä inkär itmi, ä şulay da üzlären ni öçender «tömän» dip atarğa ğädätlängännär. Xätta «tatar» süzen berqädär önäp betermäw dä sizelä – güyä ul alarğa köçläp tağılğan isem. Monıñ, bilgele, bik yıraqtan kilgän nindider ber säbäbe bulırğa tieş.” Sitat tämam. Qızğanıçqa qarşı, yaratqan yazuçıbıznıñ awıldaşları üzlären nik «tömän» dip atağan, şulsın belmägännär.

Ä bu bit ğädi närsä. Mäsälän, Alatır' şähäre yanınnan kitkän mişärlär çitkä kitep üzlären «alatırlar» dip atawları bilgele. Ä Temniqov şähäre yanınnan kitüçe mişärlär üzlären näq «tömän» dip atarğa tieş tä, çönki Temniqov şähäre tatarça Tömän dip äytelä. Xäzerge Mordowiädağı Temniqov-Tömän şähäre urıs doqumentlarında 14 ğasır azağında uq telgä alına. Ä Seberdäge Tömän 1586 yıldan bilgele. Döres, elek anıñ urınında Çimgi-Tura isemle şähär bulğan, ämma Seber xanlığın urıs ğäskärläre belän bergä Temniqov tatarları da yawlap alğanlığı bilgele. Şunnan alar yawlap alğan şähärne dä üzläreneñ Mordowiädağı tuğan şähärläre Tömän xörmätenä atawları bik ixtimal.

İrek Bikkin, Mordoviä
XS
SM
MD
LG