Bügenge köndä xalıq qaylarğa kitä? İmmigratsiägä keşelärne nindi säbäplär etärä? Xalıqara möhacirlektäge yaña yünäleşlär, yaña migratsiä säyäsäte häm tağın qayber başqa mäs''älälär turında bu atnada Xalıqara Migratsiä Oyışması üzeneñ çirattağı xisabında yazıp çıqtı. Dönyada xatın-qızlar üzläre genä kübräk yöri başlağan. Monıñ säbäbe nidä-xatın-qızlarnıñ xoquqları artuımı ällä tuğan ilendäge ömetsezlektän çitkä çığıp kitüme? Menä şuşı sorawlarğa cawap bügen "Möhacirlek: sorawlar häm cawaplar" tapşıruında... Anı AQ äzerläde.
Globalizatsiä çorında yäşibez, xörmätle tıñlawçılar... Çiklär qalmıy, xäräkät itü ciñeläyä, mäğlümat alışu inde xäzer ük ber tien dä tormıy diärlek. Globalizatsiäneñ millätlär häm mädäniätlärgä bulğan tä''siren –säfärdä yış yörüçe, bigräk tä küçep kitkän millättäşlärebez üzlärendä dä sizgänder..Kiläse tapşıruda şul xaqta söyläşügä çaqıram sezne, xörmätle tıñlawçılar... Globalizatsiä çorında millätne saqlap qalu.... Keşelär soñğı yıllarda irkenräk xäräkät itä başladı dip yuqqa ğına äytmädem. Çiklär açılunı biredä ber yaqqa quyıp torıyq ta migratsiäneñ sotsial häm iqtisadi yağın qarıyq. Yıldan yıl möhacirlekkä nindi dä bulsa qatnaşı bulğan illär sanı arta. Awıldan şähärgä kitüçelär, ber ildän ikençesenä küçenüçelär-şul illärneñ xakimiätläre häm möhacirlärneñ tuğannarı-barısı da zur ber migratsiä çeltären täşkil itä. Ägär sez üzegen bulmasağız da- kürşegez yä tuğanığız soñğı aralarda berär cirgä küçenep kitkän bulsa-sezgä dä möhacirlek teması qızıqlı bulır, dip uylıybız, xörmätle tıñlawçılar... Genevada urnaşqan Xalıqara İmmigratsiä Oyışması üzeneñ xisabın iğlan itte. Mondıy mäğlümatne alar yıl sayın çığarmıy, soñğı xisap 2000nçe yılda äzerlängän bulğan. Şuşı xisapqa qarağanda bügenge köndä dönyada 35 keşeneñ berse-xalıqara immigrant. Älbättä, möhacirlärneñ sanın tögäl äytü mömkin tügel-küp illärdä äle dä immigratsiä xezmätläreneñ eşe cayğa salınmağan, monnan tış qanunsız häm yalğan pasportlar belän yäşäwçelärneñ sanın küz aldına da kiterü awır. Alay da möhacirlektä soñğı yıllardağı yaña yünäleşlär inde küzgä çalına. Berençelärdän bulıp immigrantlar arasında xatın-qızlar sanı küp artuı küzgä çalına. Xatın-qızlarnıñ xoquqları artqan, alar üz telägänen eşli ala dip şatlanır idem dä.... yuq ikän şul. Xatın-qızlarnıñ tuğan illärennän kitüe-andağı tormışqa çıdıy almawları, ışanıçlı irläre bulmawı belän añlatıla ikän. Çönki migratsiä digändä ğadättä statistikağa –urtaça tormış alıp baruçılar häm soñıraq bayraq dönyağa kitüçelär turında mäğlümat birelmi. Biredä ğadättä yarlı keşelär, törle iqtisadi, säyäsi häm sotsial säbäplärdän kitüçelär turında süz bara. Möhacirlektäge şuşı yañalıq turında tulıraq mäğlümat alır öçen bez xisapnı äzerlägän Xalıqara oyışmanıñ üzenä möräcäğät itte. Oyışmanıñ matbuğat üzäge wäkile belän qısqa ğına bulğan söyläşüdän şul añlaşıldı-oyışma xatın-qızlarnıñ çitkä eş ezläp kitüenä bik tä borçıla häm moña xalıqara cämäğätçelekneñ iğtibarın yünältmäkçe ikän. Yaxşığa ömetlänep kitkän xatın-qızlarıbız, üz xoquqların belmäwdän, ber cirgä qanusnız kilep elägüdän qurqıp üzläreneñ ezärleklänüenä yul birä. Xatın-qıznıñ çıdamlığı, öydä qalğan balalar häm tuğannarı xaqına tüzep toru kebek yaqları –iñ zur qurqınıç tudıra da inde. Bolar xaqında bez matbuğat bülege wäkile belän söyläştek. Soñınnan äñgämädäşem-nigä xisapnı äzerläwçelär belän söyläşmisez, dip, telefonnı Oyışmanıñ Finlandiädäge bülekçäse başlığı Tomas Weissqa totaştırdı...
S: Sez immigratsiädä xatın-qızlar turında söyli başlağarğa kiräk dip tapqansız. Monıñ säbäpläre turında tıñlawçılarıbızğa da söyläp kitä almassız mikän?
C: Xatın-qızlar ğömer buyı küçep yörgän-bu yañalıq tügel. Läkin xäzer xatın-qız immigrantlarınıñ sıyfatı üzgärde, disäk bula. Xäzer xatın-qızlar irlärsez, üzläre genä yöri. Küp oçraqta immigratsiägä kitkän xatın-qızlr ğailä başlığı rolen uynıy, alar balalarnı üsterü häm tärbiäläw öçen irlärennän cawaplıraq buluların kürä.
S: Nigä xatın-qızlar üzläre genä yöri başlağan soñ? Alar kitkän illärdä yäşäwneñ naçarlanuınnanmı?
C: Äye, bu älbättä, säbäplärneñ berse, läkin ul ğına da tügel. Xäzer xatın-qızlarnıñ belemnäre arttı, äytik, bez Afrikada ayırım tikşerenülär uzdırğan idek. Başqa illärdä yuğarı belem alğan xatın-qızlar öçen anda eşli ala torğan ber nindi dä eş yuq, älbättä, universitet tämamlağan xatın-qızlarnıñ ofıqları kiñäyä, alar qızığraq eş ezli başlıy.
S: Xatın-qız möhacirläre sanınıñ artuı borçıy, dielgän sezneñ xisapta...
C: Äye, döres. Xatın-qızlarnıñ dönya buylap yöri başlawları uñay küreneş bulsa da, monıñ belän xatın-qızlar säwdäse arttı-qolıqqa satılğan xatın-qızlar da-alar şul uq xäyerçelek qorbannarı inde.
S: Xisapta, problemalarnı möhacirlekne çikläp çişep kenä çişep bulmıy, anı idarä itärgä öyränergä kiräk, digän turıdan turı çaqıru yañğramasa da, sezneñ oyışmanıñ qiblası yaxşı çağıla. Sez immigrantlarnı cämğiätkä integratsiläp alarnıñ faydasın kürüne yaqlıysız. Şuşı tikşerülärdän soñ nindi dä bulsa konkret çaralar kürergä cıyınasızmı?
C: Mohacirlek-keşe tormışınıñ nigeze. Keşeçelek bulğan qadär migratsiä dä bulğan. Bu bik tabiği küreneş. Xalıqara İmmigratsiä Oyışması böten bu möhacirlek säyäsätendä süzneñ berençe çuratta keşe ğömerläre turında baruı xaqında onıtmasqa çaqıra, immigrantlarnıñ üzlärenä dä äz genä şartlar tudırıp häm yardäm itep-şunnan xökümätlärneñ üzlärenä dä fayda kürergä täqdim itä.
S: Oyışmanıñ eşe –xökümätlär däräcäsendäme ällä ayırım keşelärgä yardäm itü täcribäse dä barmı?
C: Belüegezçä bez-xökümätlär ara berläşmä. Dimäk äğza däwlätlärneñ xökümätläre belän eş itäbez, läkin oyışma eşçänlegeneñ iñ zur öleşe-näq ayırım immigrantlarğa yardäm itü. 50 yıl eçendä bez 12 millionnan artıq keşeneñ immigratsiädä şartların yaxşırta aldıq, yardäm ittek.
Sorawlarğa Azatlıq radiosı öçen maxsus Xalıqara İmmigratsiä Oyışmasınıñ Helsinki bülekçäs başlığı Tomas Weiss cawap birde.
Nigezdä Xalıqara İmmigratsiä Oyışması xisabında yazılğannar belän min sezne yıl buyı tanıştırıp kildem inde, xörmätle tıñlawçılar... Şunıñ öçen nindi möhacirlär bula alğanın, immigratsiägä kitüneñ säbäpläre turında tirängä kerep toru kiräk bulmas, monıñ urnına sezneñ iğtibarnı-immigrantlarğa törle illärdä bulğan mönäsäbätkä yünältmäkçemen. Dönyadağı immigratsiä belgeçläre xökümätlärneñ möhacirlär ağımın köç belän tuqtatu säyäsätenä borçıla. Bigräk tä Yevropa Berlege däwlätlärendä möhacirlär belän idarä itü säyäsäte äle genä barlıqqa kilä. İmmigratsiä digändä berençe çiratta keşe ğömere turında uylaw,qızlanıçqa qarşı, äle küp däwlätlärgä xas tügel. Bu atnada ğına Tönyaq Afrikadan İtaliägä köymä belän çığarğa tırışqan 7 möhacirlärneñ mäyetläre tabılğan dip xäbär ittelär. İmmigrantlar tulı köymä äylänep qaplanğanda qayberläre isän qalğan. Şuşı faciğa sürütendä İtalyan ministrı Umberto Bossi –röxsätsez möhacirlär taşığan korablarnı başqa diñgezgä çığudan mäxrüm itergä kiräk, dide. Bu xaqta yazğan İndependent gazetı, Yevropalılarğa, möhacirlärgä kürsätkän möğamäläläre turında uylanırğa waqıt citte, dip çañ qağa. Tağın ber misal. Bu xaqta şulay uq İndependent basması yazıp çıqtı. Yevropa Berlegeneñ üzendä dä qarşılıqlı fikerlär bar. Kiläse yılda Çexiä, Slovakiä häm Polşa berlek äğzaläre bulaçaq. Läkin bu il watandaşları, Yevropa Berlegendä bulğan xäräkät itü ireklege-telägän ilgä, atap äytkändä Fransiä, Germaniä häm Austriägä barıp eş ezläw xoquqına iä bulmayaçaq. Anıñ qarawı Britaniä-Yevropadağı partnerlarına ürnäk kürsätep –çexlar, slovaklar häm polyaklarğa üzendä kilü röxsäten birde. "Demografiä, iqtisadi häm sotsial säbäplär-keşelärne ber cirdän ikençegä küçep yörüdän tuqtatmıyaçaq" dip belderde Xalıqara İmmigratsiä Oyışması general direktorı Brunson McKinley. Xökümätlärneñ eşe xäzer-möhacirlär ağımın döres itep idarä itü. Anıñ öçen legal bulmağan immigratsiäne kimetü yaqların belü, keşelärgä xäräkät itü röxsäten ciñelräk alu öçen şartlar tudıru-bolar Xalıqara İmmigratsiä Oyışması xisabında täqdim itelgän mäs''älälär. Yaqın kiläçäktä demografiä mäs''äläse tağın da qatlawlanaçaq. Xäzerge waqıtta olı yäştäge keşelärne almaştırırlıq qadär balalar tumıy, anısı mäğlüm. Dönyada iñ küp möhacirlär sanı Australiädä-xalıqnıñ 19%tan artığı. İñ äze-xalıqnıñ 1% tiräse genä Latin Amerikasında. Çitkä eş ezläp kitüçelär-tuğan illärenä aqça cibärä. Küpme genä cibärä ala inde alar, dimägez, xärmätle tıñlawçılar. Uzğan yılda Jordan, Yemen häm Nikaragua keşeläreneñ çittän kire tuğannarına cibärgän aqçaları ildä tulayım tabışnıñ 10%tın täşkil itkän....Kürep torasız, demografiä, eş urınnarı, iqtisad häm sotsial tormışnı möhacirlek üzara bäylägän. İnde monnan soñ da immigrantlarnı quarğa, çiklärne yabırğa digän fikerdä qalğan illär dönyadağı tärräqiättän izolyatsiädä qalırğa mömkin.
Alsu Qormaş, Praga
Globalizatsiä çorında yäşibez, xörmätle tıñlawçılar... Çiklär qalmıy, xäräkät itü ciñeläyä, mäğlümat alışu inde xäzer ük ber tien dä tormıy diärlek. Globalizatsiäneñ millätlär häm mädäniätlärgä bulğan tä''siren –säfärdä yış yörüçe, bigräk tä küçep kitkän millättäşlärebez üzlärendä dä sizgänder..Kiläse tapşıruda şul xaqta söyläşügä çaqıram sezne, xörmätle tıñlawçılar... Globalizatsiä çorında millätne saqlap qalu.... Keşelär soñğı yıllarda irkenräk xäräkät itä başladı dip yuqqa ğına äytmädem. Çiklär açılunı biredä ber yaqqa quyıp torıyq ta migratsiäneñ sotsial häm iqtisadi yağın qarıyq. Yıldan yıl möhacirlekkä nindi dä bulsa qatnaşı bulğan illär sanı arta. Awıldan şähärgä kitüçelär, ber ildän ikençesenä küçenüçelär-şul illärneñ xakimiätläre häm möhacirlärneñ tuğannarı-barısı da zur ber migratsiä çeltären täşkil itä. Ägär sez üzegen bulmasağız da- kürşegez yä tuğanığız soñğı aralarda berär cirgä küçenep kitkän bulsa-sezgä dä möhacirlek teması qızıqlı bulır, dip uylıybız, xörmätle tıñlawçılar... Genevada urnaşqan Xalıqara İmmigratsiä Oyışması üzeneñ xisabın iğlan itte. Mondıy mäğlümatne alar yıl sayın çığarmıy, soñğı xisap 2000nçe yılda äzerlängän bulğan. Şuşı xisapqa qarağanda bügenge köndä dönyada 35 keşeneñ berse-xalıqara immigrant. Älbättä, möhacirlärneñ sanın tögäl äytü mömkin tügel-küp illärdä äle dä immigratsiä xezmätläreneñ eşe cayğa salınmağan, monnan tış qanunsız häm yalğan pasportlar belän yäşäwçelärneñ sanın küz aldına da kiterü awır. Alay da möhacirlektä soñğı yıllardağı yaña yünäleşlär inde küzgä çalına. Berençelärdän bulıp immigrantlar arasında xatın-qızlar sanı küp artuı küzgä çalına. Xatın-qızlarnıñ xoquqları artqan, alar üz telägänen eşli ala dip şatlanır idem dä.... yuq ikän şul. Xatın-qızlarnıñ tuğan illärennän kitüe-andağı tormışqa çıdıy almawları, ışanıçlı irläre bulmawı belän añlatıla ikän. Çönki migratsiä digändä ğadättä statistikağa –urtaça tormış alıp baruçılar häm soñıraq bayraq dönyağa kitüçelär turında mäğlümat birelmi. Biredä ğadättä yarlı keşelär, törle iqtisadi, säyäsi häm sotsial säbäplärdän kitüçelär turında süz bara. Möhacirlektäge şuşı yañalıq turında tulıraq mäğlümat alır öçen bez xisapnı äzerlägän Xalıqara oyışmanıñ üzenä möräcäğät itte. Oyışmanıñ matbuğat üzäge wäkile belän qısqa ğına bulğan söyläşüdän şul añlaşıldı-oyışma xatın-qızlarnıñ çitkä eş ezläp kitüenä bik tä borçıla häm moña xalıqara cämäğätçelekneñ iğtibarın yünältmäkçe ikän. Yaxşığa ömetlänep kitkän xatın-qızlarıbız, üz xoquqların belmäwdän, ber cirgä qanusnız kilep elägüdän qurqıp üzläreneñ ezärleklänüenä yul birä. Xatın-qıznıñ çıdamlığı, öydä qalğan balalar häm tuğannarı xaqına tüzep toru kebek yaqları –iñ zur qurqınıç tudıra da inde. Bolar xaqında bez matbuğat bülege wäkile belän söyläştek. Soñınnan äñgämädäşem-nigä xisapnı äzerläwçelär belän söyläşmisez, dip, telefonnı Oyışmanıñ Finlandiädäge bülekçäse başlığı Tomas Weissqa totaştırdı...
S: Sez immigratsiädä xatın-qızlar turında söyli başlağarğa kiräk dip tapqansız. Monıñ säbäpläre turında tıñlawçılarıbızğa da söyläp kitä almassız mikän?
C: Xatın-qızlar ğömer buyı küçep yörgän-bu yañalıq tügel. Läkin xäzer xatın-qız immigrantlarınıñ sıyfatı üzgärde, disäk bula. Xäzer xatın-qızlar irlärsez, üzläre genä yöri. Küp oçraqta immigratsiägä kitkän xatın-qızlr ğailä başlığı rolen uynıy, alar balalarnı üsterü häm tärbiäläw öçen irlärennän cawaplıraq buluların kürä.
S: Nigä xatın-qızlar üzläre genä yöri başlağan soñ? Alar kitkän illärdä yäşäwneñ naçarlanuınnanmı?
C: Äye, bu älbättä, säbäplärneñ berse, läkin ul ğına da tügel. Xäzer xatın-qızlarnıñ belemnäre arttı, äytik, bez Afrikada ayırım tikşerenülär uzdırğan idek. Başqa illärdä yuğarı belem alğan xatın-qızlar öçen anda eşli ala torğan ber nindi dä eş yuq, älbättä, universitet tämamlağan xatın-qızlarnıñ ofıqları kiñäyä, alar qızığraq eş ezli başlıy.
S: Xatın-qız möhacirläre sanınıñ artuı borçıy, dielgän sezneñ xisapta...
C: Äye, döres. Xatın-qızlarnıñ dönya buylap yöri başlawları uñay küreneş bulsa da, monıñ belän xatın-qızlar säwdäse arttı-qolıqqa satılğan xatın-qızlar da-alar şul uq xäyerçelek qorbannarı inde.
S: Xisapta, problemalarnı möhacirlekne çikläp çişep kenä çişep bulmıy, anı idarä itärgä öyränergä kiräk, digän turıdan turı çaqıru yañğramasa da, sezneñ oyışmanıñ qiblası yaxşı çağıla. Sez immigrantlarnı cämğiätkä integratsiläp alarnıñ faydasın kürüne yaqlıysız. Şuşı tikşerülärdän soñ nindi dä bulsa konkret çaralar kürergä cıyınasızmı?
C: Mohacirlek-keşe tormışınıñ nigeze. Keşeçelek bulğan qadär migratsiä dä bulğan. Bu bik tabiği küreneş. Xalıqara İmmigratsiä Oyışması böten bu möhacirlek säyäsätendä süzneñ berençe çuratta keşe ğömerläre turında baruı xaqında onıtmasqa çaqıra, immigrantlarnıñ üzlärenä dä äz genä şartlar tudırıp häm yardäm itep-şunnan xökümätlärneñ üzlärenä dä fayda kürergä täqdim itä.
S: Oyışmanıñ eşe –xökümätlär däräcäsendäme ällä ayırım keşelärgä yardäm itü täcribäse dä barmı?
C: Belüegezçä bez-xökümätlär ara berläşmä. Dimäk äğza däwlätlärneñ xökümätläre belän eş itäbez, läkin oyışma eşçänlegeneñ iñ zur öleşe-näq ayırım immigrantlarğa yardäm itü. 50 yıl eçendä bez 12 millionnan artıq keşeneñ immigratsiädä şartların yaxşırta aldıq, yardäm ittek.
Sorawlarğa Azatlıq radiosı öçen maxsus Xalıqara İmmigratsiä Oyışmasınıñ Helsinki bülekçäs başlığı Tomas Weiss cawap birde.
Nigezdä Xalıqara İmmigratsiä Oyışması xisabında yazılğannar belän min sezne yıl buyı tanıştırıp kildem inde, xörmätle tıñlawçılar... Şunıñ öçen nindi möhacirlär bula alğanın, immigratsiägä kitüneñ säbäpläre turında tirängä kerep toru kiräk bulmas, monıñ urnına sezneñ iğtibarnı-immigrantlarğa törle illärdä bulğan mönäsäbätkä yünältmäkçemen. Dönyadağı immigratsiä belgeçläre xökümätlärneñ möhacirlär ağımın köç belän tuqtatu säyäsätenä borçıla. Bigräk tä Yevropa Berlege däwlätlärendä möhacirlär belän idarä itü säyäsäte äle genä barlıqqa kilä. İmmigratsiä digändä berençe çiratta keşe ğömere turında uylaw,qızlanıçqa qarşı, äle küp däwlätlärgä xas tügel. Bu atnada ğına Tönyaq Afrikadan İtaliägä köymä belän çığarğa tırışqan 7 möhacirlärneñ mäyetläre tabılğan dip xäbär ittelär. İmmigrantlar tulı köymä äylänep qaplanğanda qayberläre isän qalğan. Şuşı faciğa sürütendä İtalyan ministrı Umberto Bossi –röxsätsez möhacirlär taşığan korablarnı başqa diñgezgä çığudan mäxrüm itergä kiräk, dide. Bu xaqta yazğan İndependent gazetı, Yevropalılarğa, möhacirlärgä kürsätkän möğamäläläre turında uylanırğa waqıt citte, dip çañ qağa. Tağın ber misal. Bu xaqta şulay uq İndependent basması yazıp çıqtı. Yevropa Berlegeneñ üzendä dä qarşılıqlı fikerlär bar. Kiläse yılda Çexiä, Slovakiä häm Polşa berlek äğzaläre bulaçaq. Läkin bu il watandaşları, Yevropa Berlegendä bulğan xäräkät itü ireklege-telägän ilgä, atap äytkändä Fransiä, Germaniä häm Austriägä barıp eş ezläw xoquqına iä bulmayaçaq. Anıñ qarawı Britaniä-Yevropadağı partnerlarına ürnäk kürsätep –çexlar, slovaklar häm polyaklarğa üzendä kilü röxsäten birde. "Demografiä, iqtisadi häm sotsial säbäplär-keşelärne ber cirdän ikençegä küçep yörüdän tuqtatmıyaçaq" dip belderde Xalıqara İmmigratsiä Oyışması general direktorı Brunson McKinley. Xökümätlärneñ eşe xäzer-möhacirlär ağımın döres itep idarä itü. Anıñ öçen legal bulmağan immigratsiäne kimetü yaqların belü, keşelärgä xäräkät itü röxsäten ciñelräk alu öçen şartlar tudıru-bolar Xalıqara İmmigratsiä Oyışması xisabında täqdim itelgän mäs''älälär. Yaqın kiläçäktä demografiä mäs''äläse tağın da qatlawlanaçaq. Xäzerge waqıtta olı yäştäge keşelärne almaştırırlıq qadär balalar tumıy, anısı mäğlüm. Dönyada iñ küp möhacirlär sanı Australiädä-xalıqnıñ 19%tan artığı. İñ äze-xalıqnıñ 1% tiräse genä Latin Amerikasında. Çitkä eş ezläp kitüçelär-tuğan illärenä aqça cibärä. Küpme genä cibärä ala inde alar, dimägez, xärmätle tıñlawçılar. Uzğan yılda Jordan, Yemen häm Nikaragua keşeläreneñ çittän kire tuğannarına cibärgän aqçaları ildä tulayım tabışnıñ 10%tın täşkil itkän....Kürep torasız, demografiä, eş urınnarı, iqtisad häm sotsial tormışnı möhacirlek üzara bäylägän. İnde monnan soñ da immigrantlarnı quarğa, çiklärne yabırğa digän fikerdä qalğan illär dönyadağı tärräqiättän izolyatsiädä qalırğa mömkin.
Alsu Qormaş, Praga
