Accessibility links

BMO: Dönya külämendä mullıq artu belän bergä küp kenä illärdä yarlılıq häm açlıq ta artqan


Yarlı illärneñ xälen yaxşırtu öçen xalıqara yardäm citärlek däräcädä birelmi häm ägär dä dönya yarlılılqnı, açlıqnı häm awırularnı kimetü turında quyğan maqsatına ireşergä teli ikän xalıqara yardäm mäs''äläsen tamırınnan üzgärtergä kiräk. Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ Keşelek Tärräqiäte turındağı äle genä iğlan itelgän 2003 yılğı xisabı şundıy näticä çığara.

2000 yılda BMO Ğömümi Cıyınında Dönya illäreneñ citäkçeläre 2015 yılğa bar dönyada yarlılıqnı, açlıqnı häm awırularnı kimetü turında 8 maqsat bilgelägän ide. BMOnıñ Tärräqiät bülege Keşelek Tärräqiäte turındağı bıyılğı xisabında 2015 yılğa ul maqsatlarnıñ bersenä genä ireşeläçäk dip belderä. Ul da bulsa könenä ber dollardan azraq aqçağa yäşäwçelär çağıştırmasın yartılaş kimetü maqsatı. Ämma bu maqsatqa ireşüneñ töp säbäbe Qıtay belän Hindstandağı tärräqiät kenä bulaçaq. Çönki çir şarındağı 6 milliard çaması keşeneñ öçtän ber öleşe şuşı ike ilgä turı kilä.

Ğömümän alğanda barlıq illär dä aqrınlap üsä bara dip sanalsa da, çınlıqta, xäzer 54 ildä xalıq 1990-nçı yıl belän çağıştırğanda yarlıraq tormış kiçerä. Şul illärneñ 20-se Afrikada bulsa 17-se Könçığış Yewropa häm BDB däwlätläre, atap äytkändä, Ärmänstan, Azärbäycan, Belarus, Bolğarstan, Gruziä, Qazaxstan, Qırğızstan, Latvia, Litva, Makedonia, Moldova, Rumınia, Rusiä, Taciqstan, Törkmänstan, Ukraina häm Üzbäkstan.

Bu xisapnı äzerlägän oyışmanıñ mödir urınbasarı Jean Fabre Azatlıq radiosına bolay dip belderde:

AUDİO: Soñğı yıllardağı iqtisadıy häm säyäsi tärräqiätlär dönyaküläm mullıqnı şaqtıy nıq arttırırğa yardäm itte. Ämma şul uq waqıtta, soñğı distä yılda küp kenä illäre tulısınça artqa taba kitte. Küptän tügel däwlätlärneñ 2015 yılğa bilgelägän qayber maqsatların istä totqanda bu küreneş belän kileşergä yaramıy.

Urtaça ğömer ozınlığı, uqımışlılıq, uqıy-yaza belü häm keremnärne bergä quşıp isäpläw näticäsendä çığarılğan Keşelek tärräqiäte kürsätkeçe yağınnan qarağanda 21 il artqa taba kitkän. Bu isemlektä 14 Afrika däwläte, 7 elekke Sovetlar Berlege ile, şul isäptän Russiä dä bar.

34 ildä urtaça ğömer ozınlığı kimegän. Monıñ töp säbäbe AİDS yäğni SPİD awıruı dielä. 1990 yıl belän çağıştırğanda, 21 ildä açlıq artqan, 37 ildä yarlılıq artqan. 14 ildä 5 yäşkä qädärge balalarnıñ ülem oçraqları artqan.

Fabre elekke Sovetlar Berlege cirlärendäge xällär turında bolay dide:

AUDİO: Qayber illärdä qotoçqıç naçarayu küzätelä. Alarnıñ kübese elekke Sovetlar Berlege respublikaları. Anda yarlılıq bik nıq arta bara. Bu cirlärdä yarlılıq 3 märtäbä artqan. Ğömümän alğanda bu respublikalardağı xalıqnıñ 20 protsentı, yäğni 100 million çaması keşe yarlı sanala. Berniçä ildä keşelek tärräqiäte kürsätkeçe kimi bara. Häm qayber illär iñ artta qalğan dönya illäre däräcäsenä diärlek töşkän. Bu töbäktä can başına isäplängän kerem artmıy yäki kimi bara. Bu bigräk tä Ukraina, Törkmänstan, Gruziä, Moldova, Qırğıstan häm Taciqstanğa qağıla.

Bu xisapta artta qalğan illärdäge sälamätlek saqlawğa häm ğömüm belemgä investitsiälärne arttıru, awıl xucalığı citeşterüen arrtıru, säwdä çığımnarın häm geografik kirtälärne kimetü masqatındağı infrastuktur üzgärtülär aşa alarğa yardäm kürsätü kiräk dielä.

Alarnıñ xälen yaxşırtu öçen şulay uq, demokratik citäkçelekne, keşe xoquqların alğa sörü, korrupsiägä häm diskriminatsiägä qarşı köräş kebek çaralar da täqdim itelä. Qayber illär wäzğiätne üzläre genä yaşxırtırlıq xäldä tügel, şuña kürä alarğa xalıqara finans yardämen arttırırğa, texnologiälär tapşırırğa kiräk, alar şulay uq ğädelräk xalıqara säwdä sistemasına moxtac di Fabre.

BMO xisabında xalıq tormışı iñ yaxşı bulğan 10 il dip Norvegiä, İslandiä, Şwetsiä, Awstralia, Niderland, Belgiä, Quşma Ştatlar, Kanada, Yaponiä häm Şwetsariä atala.

BMOnıñ Tärräqiät Bülege bay illärne yarlı illärneñ burıçlarınıñ kübräk öleşen sızıp taşlarğa çaqıra.

Ğömümi xalıqara yardäm 2001 yılda 52 milliard 300 million bulıp bıltır 57 milliardqa dädär citkän buluğa qaramasta, xisapta bu ğına citmi, yarlı illärgä xalıqara yardäm külämen 100 milliardqa citkerergä kiräk dielä.

Fabre şulay uq, bay illärneñ üz awıl xucalıqlarına zur külämdä dotatsiä birüe häm çittän awıl xucalığı tawarları kertügä kirtälär quyuı yarlı illärneñ awıl xucalığına üsü mömkinlege birmi, alarnı kiresençä köçsezländerä di.

Naif Aqmal, Praga.
XS
SM
MD
LG