“Восточный экспресс” gazetası Çallı xakimiäte başlığı känäfienä däğwäçılar arasında Norlattan Fatıx Sibağatullinnı, Tübän Кamadan İlsur Metşinnı, Alabuğadan İlşat Gafurovnı, Çallıdan Xäydär Galävetdinov, Yosıp Yakubov, Fril'' Äxmätovlar bulırğa mömkin dip yaza. Avgustnı xalıq dähşätle aylar isäbenä kertä. Xäyer, qayber gäcitlär dä bu temanı quyırtırğa yaratalar. “Tatarstan yäşläre” gazetası da älege şawqımnan çittä qalmağan bulsa kiräk. Pänceşämbe sanında näşer itelgän “Dähşätle avgust” isemle mäqäläsendä gazeta MÇS farazların, Yevropanıñ yä esselektän, yä su basudan integüe xaqında yaza.
Şul uq sanda yazuçı Aydar Xälim “Tuğan yortta tuqmalu” digän külämle yazma bastırğan. Mäğlüm ki, uzğan yılğı xalıq sanın alu könnäre aldınnan yazuçı tuğan üskän yaqlarına qaytqan ide. Ul Miäkä häm kürşe Bäläbäy, Älşäy, Çişmä rayonnarında mäsxäräle totqarlanularğa, kimsetülärgä yulığa. “Tatarstan yäşläre” bu säyäxätneñ berençe öleşen bıltır uq yaqtırtqan bulsa da, ikençe yartısın xäzer birergä bulğan.Avtornıñ süzlärenä qarağanda “xäzer könnär ütkäç qayberäwlär :
”Nigä xökem-tikşerü eşlären şunda uq, Ufada quzğatıp qaytmadığız?”- dip sorıylar. Ber qarağanda bu döres sorawdır. Ämma min anda ber atna buyı ezärleklänep, östäwenä, imgätelep tä qalğaç, xäldän tayğan idem. Min töngä qarşı sırxawxanägä, militsiägä möräcäğät itsäm, eşlärneñ tağın da qatlawlanuı mömkin ide. Min ğäiläm öçen dä qurıqtım. Niçek kenä bulsa da öygä, Çallığa qaytıp yığılırğa buldım. Annan, min Räximov patşalığında 1999нчы yılda inde ber tapqır imgätelgän keşe, Ufada xökem eşeneñ quzğatıla aluına, ğädellekneñ ciñep çığuına ışanıçım qalmağan ide...Mäqäläneñ axırında Aydar Xälim bolay dip yaza:
...İrtägä xalıq sanın alu başlana. Yul buyındağı telegraf, telefon çıbıqlarınıñ “Başqort bulıp yadıl!”- digän komandaları kierenkelegenä çıdamı citmi, ut bulıp qızarğannar.Yazılmıyça da bulmıy, başqort bulıp yazılmasañ siña peçänlek tä, urmanlıq ta bülenmäyäçäk. Teleñne küptän kistelär. Xäzer öyeñä kergän gazıñnı, suıñnı kisäçäklär, kibettän toz, şırpı da sattırmayaçaqlar. Başqort bulıp yazıla xalıq. Nişläsen? “Пропал так пропал”,- dip ber stakannı ğurlasına qoya da, başqort itep “perepisat''” itelergä dip “qaranğı yort”qa kerep kitä. “Xalıq sanın alu” yortın xalıq yuqqa ğına “qaranğı yort” dip atamağan, anıñ iseme dä ber dä yuqqa “perepis''” – “küçerep yazu” dip yörtelmider bit.Tatar xatın-qızlarınıñ ozın, çeterekle yul uzıp, pasport fotosına yawlıq belän töşärgä röxsät aluları turında respublikanıñ mäğlümat çaraları daimi yazıp kildelär. Läkin söyeneçle ciñüneñ köyeneçle däwamı da bar äle. Häm bu xaqta “Mädäni Comğa” gazetasınıñ soñğı sanında Fäniä Xuciäxmät “Qılanmasınnar äle!” digän zur mäqälä bastırğan. Avtornıñ süzlärenä qarağanda, yawlıq bäyläp töşkän fotolı dokumentnı beräw dä birergä aşqınıp tormıy. Pasportnı qulğa töşerer aldınnan äle Märcäni mäçetenä barıp, Mansur xäzrättän maxsus beleşmä alırğa kiräk. Mansur xäzrät möselmanlıqnı, fotoğa yawlıq bäyläp töşärgä mömkinlekne dälilläp, beleşmä birep utıra ikän. Fäniä xanım monı xäzrätlärebezgä kileşmi torğan ğämäl dip sanıy.
Läkin şatlanırğa irtäräk bulıp çıqtı buğay, çönki zakonnar ütälmägän ildä barısın da kötärgä bula. Möslimälärne isäpkä alu da başlanmadı mikän äle? Çönki beleşmä sorap kilgän xatın-qızlarnı Mansur xäzrät jurnalğa yazıp bara bit. Nigä kiräk ikän ul?Uyawlıqnı yuğaltmasqa, zur ciñüne quldan ıçqındırmasqa ide bit. Äydä, qılansınnar inde, dip tügel, qılanmasınnar äle, dip yäşi torğan waqıt. Äye, äye, qılanmasınnar, zakonnar da, xoquqlar da möslimälär yağında.
“Mädäni Comğa” 8nçe avgustta çıqqan sanında iğtibarğa layıqlı qısqa ğına mäqälä bastırıp çığardı. Ul “Tatar kongressı ciñüe” dip atala. Anda mondıy yullar bar:Bötendönya tatar kongressı wäkilläre –yazuçı Fäwziä Bäyrämova häm advokat Roza Färdieva Çiläbe ölkäsendä, radiatsiädän zarar kürgän tatarlarnı yaqlap, sud eşendä qatnaştı. “Mayak” citeşterü berläşmäse urnaşqan Ozerski yabıq şähär sudı, 5 yılğa suzılğan tartqalaşudan soñ, tatarlarnı yaqlap qarar qabul itte. Kongress wäkilläre şulay uq şähärneñ milli aktivistları yanında buldılar, 113 yäşlek Xäbibcamal äbi Xämitovanı ezläp tabıp, aña Qazannan alıp kilgän büläklärne tapşırdılar. Şundıy uq oçraşular ölkäneñ radiatsiädän zarar kürgän Möslim, Tatar Qarabolağı, Musaqay, Qunaşaq awıllarında da bulıp uzdı, anda yäşäwçe millättäşlärebezgä dä Bötendönya tatar kongressı isemennän darular häm kitaplar tapşırıldı.
Moña östäp şunısın dä äytik: pänceşämbedä tatar kongressınıñ utırışlar zalında Çiläbe ölkäsendäge xällär turında jurnalistlar öçen press-konferensiä uzdırıldı. Ozerski sudındağı berençe ciñü xaqında xäbär Räsäy buylap bik tiz taralğan. Yurist Roza Färdieva isemenä törle töbäklärdän qotlawlar häm täcribä belän urtaqlaşunı ütenep yazğan elektron xatlar kilä başlağan.Saylaw atmosferasınıñ yaqınlaşuın berençe çiratta oppozitsion gäcitlärdäge yazmalarnı uqıp sizäseñ. “Новая вечерка”, “Вечерняя Казань” gäcitläre xakimiät başlıqların tänqitläwne bermä-ber arttırdılar. Mondıy çaqta iñ möhime - faş itü. “Новая вечерка” 6nçı avgust sanında respublika citäkçeseneñ çit ildä yal itüendä zur gäyep tapqan. Häm bu xaqta gäcitneñ iñ berençe bitendä mäqälä bastırıp çığarğan. Baqsañ, çit illärdä yal itep qaytuçılar xäzer atlağan sayın. Ä inde qıñğır aqçağa çit illärdä tipterüçelär, respublika citäkçäsennän ayırmalı bularaq, bu xaqta räsmi xäbär itep-nitep tormıylar. Ä menä “Вечерняя Казань” gazetası bu yünäleştä ömetleräk yul tapqan buğay. Här sişämbedä ul ikençe biten şähär häm rayon xakimiätläre başlıqları yäşägän kätidjlärneñ fotosurätlären birep bara. “Härberebez dä şulay yäşik!” digän konkurs barışında inde 30 fotoräsem bastırılğan. Dimäk, äle konkurs däwam itä, çönki Tatarstanda 51 xakimiät başlığı bar. Gazeta xäbär itkänçä, uquçılar iñ yaxşı ike kätidjne üzläre bilgelärgä tieş - şular ciñüçe bulıp tabıla häm büläklänä.
Çınnan da, qayber kätidjlär zurlığı, zäwıqlığı, qupşılığı belän gazeta uquçıların ğäcäpkä salıp, alarda “glavalar tipterep yäşi” digän ğibärägä inanunı köçäytergä mömkin. Toraq-kommunal'' xucalığında barğan, ğadi keşelärne çişenderä torğan reforma qorbannarınıñ mondıy fotoräsemnärne kürmiçä dä saylawlarda niçek tawış biräçägen añlawı qıyın tügel.Damir Ğismetdin, Qazan