Azat abıy küptän tügel Sırqıdı awılı mäktäbenä yaña ğına dönya kürgän “Tatarlar tarixı” digän kitapnıñ berençe tomın büläk itte häm yaña uqu yılı başlanır aldınnan Sırqıdı awılı mäktäbe uqıtuçılarına çäy eçerer öçen mäktäpneñ elekke direktorı Rawilä apa Qonowalowağa ber meñ sum aqça da cibärde.
– Azat abıy, sez üzegez Tübän Kama şähärendä yäşisez. Üzegez neft-ximiä belän eş itäsez, ämma sez ike qat inde sezdän sigez yöz kilometr yıraqlıqta bulğan Mordowiänıñ Sırqıdı awılına barıp kildegez, Hadi Taqtaşnıñ awılına, Hadi Taqtaşnıñ nigezen kürep kildegez. Nidän?
– Älbättä, bu Hadi Taqtaş digän bezneñ böyek şağirebezneñ icatına tuğrılıqlı qaludan häm anı bik yaratudan kilep çığa. Äye, menä sin inde üzeñ dä äytep kitteñ, min ğälim keşe, ximiä kombinatında eşlim, zur fänni institutnıñ direktorı min. Ämma minem küñelemdä balaçaqtan, menä mäktäptä uqığan yıllardan Taqtaş şiğriäte yäşi. Awır bulğanda da min anıñ şiğerlären, şundıy ciñel, matur şiğerlären uqıp üzemä köç alam. Häm ul miña ber ğömerlek tormış yuldaşı bulıp yäşi, ul minem yäştäşem kebek, gärçä min tuğançı küptän inde ul ülgän bulsa da. Menä şuña kürä min anıñ tuğan nigeze, tuğan awılı belän tanışırğa 79nıñ közendä barğan idem berençe märtäbä, Taqtaşnıñ siksän yıllığına qarata.
Min inde 2000nçe yılnıñ augustında tağın ber barıp qayttım ulım belän. Bu bik matur säyäxät buldı, 4 kön yöredek bez, häm Sırqıdınıñ basuların, su buyların, bolınnarın, tawların, barçasın-barçasın äyländem häm iñ qızığı, iñ küñelgä tigäne – Sırqıdı awıl keşeläre belän, inde, alar belän küptän tanış ta idem min, bik cılı oçraştım, mäktäptä oçraşular ütkärdek, uqıtuçılar belän bik matur itep söyläştek
İnde bu baruım minem tağın da töpleräk buldı, inde min Taqtaşnı tiränräk añlıy başladım häm qaytqaç min ozaq uylap yördem: “Niçegräk min Taqtaş turında fikerläremne tuplarğa?” diep häm şundıy fikergä kildem – min Taqtaşqa xatlar yazarğa tieş. Taqtaşnıñ bit bik köçle äsäre “Kiläçäkkä xatlar”ı bar. Ä min bit kiläçäktän alarğa berqädär cawap yazarğa xoquqlı. Häm şundıy yullar kilde:
Kem dip däşim?
Taqtaş babay disäm,
Ni öçender telem äylänmi.
Sindäy çaya, buntär yegetlärgä
“Babay” süze hiç tä bäylänmi.
Ä üzeñçä “Hadi abıy” disäm?
Bu bit bik matur yañğırıy.
Ämma sin bit Möxämmäthadi
Möxämmätle Hadi qatlawlıraq
Möxämmätsez Hadi bik ğädi.
Ä üzeñçä prosto “iptäş” disäm?
Oşatmaslar bügen keşelär,
“İptäş” süze uñdı, cılı tügel,
Bügen iptäşlektän qaçabız.
Güyä “äfände” dip, “ğospodin” dip
Yaña mönäsäbät açabız.
Añlamassıñ şulay,
Qayçaqlarda kirese dä bezdä bulğalıy.
Xatın-qızlar xatınlıqtan qaçıp
Tormış iptäşlegen däğwalıy.
Kem dip däşim, kem dip ismeñ quyım
Talantıña sineñ baş iep.
Xislär butaldılar,
Şunıñ öçen min däşämen
Prosto Taqtaş dip dim min.
– Azat abıy, sezneñ iñ yaratqan şiğıregez “Moqamay”. Nidän?
– Ul trağediä da, ul poeziä da, ul romans ta. Anda närsä genä yuq – yäşlek faciğäse, kiläçäkkä bulğan ömetlärneñ sünüye, yalğış yul alu, ärnü. Ä beräwneñ, çınnan da, tormışın döres faydalanıp, yuğarı däräcälärgä ireşüye. Miña härwaqıt menä, ğömerem buyı min anı uqıdım. Qayda – armiädä dä uqıdım min anı eçtän, Mäskäwdä uqığanda da uqıdım min anı eçtän, Mäskäw uramnarında uqıp yörider idem min “Moqamay”.
Ber cirdä yuq andıy aq qayınnar,
Ber cirdä yuq andıy urmannar,
Ber cirdä yuq qamış sabaqları —
Andağıday şawlıy torğannar...
Äkiättäge ike bala kebek,
Qayın başlarına ürmäläp,
İke ştansız malay dönya belän
Tanışıp yörgän idek bergäläp...
Berebez sarı çäçle, berebez qara:
Sarı çäçlese ul — min idem;
Qara çäçle, qoñğırt qara küzle,
Käkre ayaqlı dustım, cankisägem,
Ul, Moqamay bäğrem, sin ideñ...
Aq qayınğa aslıp mengän kebek,
Min tormışta haman yaqtığa,
Yuğarığa taban yul aldım;
Mengän sayın cirneñ maturlığın,
Yaqtılığın kübräk küraldım...
Ä sin menälmädeñ,
Qaldıñ,
Yuğaldıñ...
Xat yazsam da xäzer soñğa qaldım,
Uqımassıñ minem xatımnı,
Läkin minem burçım, Möxämmätcan,
Yolu sineñ yaman atıñnı!
Sin ğömereñne usal isem belän,
Qanlı pıçaq belän çiklädeñ...
Ällä niçek buldı sineñ ğömer,
Sin, Moqamay, ällä nişlädeñ!..
“Moqamay” poemasın bezneñ böten balalar belergä tieş. Çönki, menä, tormışta döres pozitsiä, döres yul alğan keşeneñ härwaqıt üsüen, anıñ alğa taba, yaqtığa kütärelä baruın, dönyanıñ maturlığın kübräk añlaw yazılğan. Häm menä yäşlektäge yalğışnıñ nindi zur faciğälärgä kiterüye raslanıla bit. Böten yalğışlıq bit yäşlektä eşlänelä: beräw eçä başlıy, beräw narqotik qullanıla başlıy, beräw yalğış öylänä, beräw yalğış eş taba. Yalğışlıq ul soñınnan zur yalğışqa äylänep, tormış inde ärämgä kitkän bula.
Sırqıdı xalqın, anıñ yomşaq küñelen, anıñ açıq küñelen häm zäp-zäñgär küzle xalıq ikänen şul qädär sağınıp iskä alam häm alarnı sağınıp yäşim. Min, Allaxı birgän bulsa, tağın ber Sırqıdığı barıp qaytam äle.
Bu Tatarstannan, Tübän Kama şähärennän professor Azat Şäymulla ulı Ziätdinov ide.
İrek Bikkinin, Mordowiä
İrek Bikkinin, Mordowiä
