Accessibility links

Кайнар хәбәр

Räşit Ğarif: «Menä niçek bit. Cir astı, cir öste tabiği baylıq belän tulı bulğan il xäyerçe xälendä. Xezmät xaqı, pensiä tülärgä, şähär häm awıllarnı tözekländerergä, armiä totarğa, transport texnikasın äzerlek xälenä kiterergä, ğomumän, bernärsägä dä citmi! Bez bala çaqta awıl aqsaqallarınıñ: şundıy zaman citär, ağaç kütärep tora almaslıq tatlı almalarnı keşe özep alıp aşıy almas ikän, dip küräzälek itüeneñ çınğa turı kilüe şuşıdır inde, küräseñ.» Mädäni Comğa


Tatarstan däwlät şurasınıñ utırışı 3 atnağa suzılu säbäple, anda qaralğan mäs’älälär dä, matbuğat bitlärendä atna sayın qabatlanıp, üsep kilde. Saylawlar mäs’äläse kampaniäneñ başlanuı belän genä tügel, «Tatarstan xalıq deputatların saylaw qanunı»nıñ qabul itelüe uñayınnan da, gäzit bitlärendä daimi räweştä tikşerelep kilde. Häm ul tema Tatarstan gäzitlärendä genä tügel, Rusiä matbuğatında bik küp tapqır kütärelde.

Törle gäzitlärdä törle avtorlar, Tatarstan parlamentınıñ yazmışı turında uylandı. 20 professional deputat bulğan oçraqta ayırım deputatlarnıñ tä’sirlege bermä-ber artaçaq, şuña kürä ğomum parlamentnıñ sanın 100gä qädär arttırırğa buldılar, dip yazdı Коммерсант gäzite. Yaña çığa başlağan Курьер gäziteneñ säyäsi küzätüçe dä, professional häm professional bulmağan deputatlar xaqında süz uynattı. Tağın berniçä Qazan gäzite parlamentnıñ möddäten qısqartu säbäple deputatlarnıñ açqa sorawı turında xäbär itte. Ber parlament xäbärçese yazğança, deputat Ştanin, parlamentnıñ eşen bu yılnıñ dekaberendä ük tuqtatu mäs’äläsen tawışqa quyğaç, bu täqdimne 26 xalıq deputatı yaqladı. Xäbärçe fikerençä, monda säbäp deputatlarnıñ taralırğa telägendä tügel , ä möddät qısqarıp, eşli almağan aylar öçen eş xaqın qaytaru bulsa, kübräk açqa alıp qalu omtılışında yata. Şul uq avtor yazğança, läkin açqa mäs’äläse tiz arada genä xäl itelmäs, çönki xakimiätlär saylaw aldı çorında xalıqnıñ açuın çığarudan qurqa ikän.

Восточный экспресс gäzite dä säyäsi uyınnardan çittä qalmıy. Gäzitneñ berençe bitendä säyäsät fännäre doktorı Midxät Farukşinnıñ zur räseme häm äñgämäse dönya kürde. «Altınbayev wäğdälären ütämäde» dip isemlängän yazmada Midxät Farukşin «Tormış» firkäse xaqındağı sorawlarğa cawap birä. Midxat äfände şuşı könnärdä firkä belän aralarnı özü turında belderde. «Tormış» firkäse äle oyışıp kilgän waqıtta, Räfqät Altınbayev Midxät Farukşinnıñ öyenä kilep, anı şuşı firqägä kerergä qıstarğa kereşkän bulğan. Firqä isemleklärendä berençe urınnarı täqdim itkän, fänni-tikşerenü eşkä zakazlar wäğdä itkän. Ämma näticädä ber nindi wäğdä dä ütälmägän. Midxät Farukşin süzlärençä, ütkän Prezident saylawlarında da, Räfqät Altınbayev üzen ışanıçsız keşe itep kürsätte. Anda ul Tatarstan Prezidentı känäfie öçen köräşäçägenä ışandırıp, annarı tarafdarlarınıñ kiläçäk yazmışların şik astına quyın belsä dä, telägennän kire qayttı. Bu yulı da şulay bulır dip, uylap Midxät Faruqşin firqädän çığarğa bulğan.

Älege äñgämädä äytelgän fikerlär «Tormış» firqäsen häm anıñ citäkçesen yaxşı yaqtan kürsätmi. Saylaw aldı köräşeneñ ğädel buluın küzätep baruçı Üzäk saylaw komissiäse bu äñgämägä bitaraf qalmas, dip farazlarğa mömkin. Qararbız.

Signal.

Şunıñ belän bergä matbuğat ğomum säyäsi häm ğomum milli mäs’älälär xaqında da yaza. Ütkän matbuğat küzätüendä Татарский мир gäzitendä «Qazan qazanı» digän külämle yazmanıñ basılıp çığuın iskä alğan idek. Anıñ avtorı ğalim Vadim Çurbanov tatar milläteneñ üseşenä, Tatarstan citäkçelege ğämällärenä, ictimaği tormıştağı xällärgä analiz yasadı. İnde bu atnada Звезда Поволжья gäzitendä Damir İsxaqovnıñ älege yazmağa cawap mäqäläse dönya kürde. «Millät häm säyäsät» digän yazmada Qazan ğalime älege «Qazan qazanı» digän yazmada äytelgän fikerlärgä täfsille analiz yasap, waqiğalarğa üz qaraşın täqdim itte. Bu ike çığış tä’sirendä tuğan tügäräk östäl söyläşüe «Azatlıq» radiosınıñ yäkşämbe çığarılışında efirğa çığaçaq. Ä älegä başqa çığışlar turında. Damir İsxaqov fikerläre belän bu atnada Mäskäwdä çığa torğan Независимая газетаnıñ dinnärgä bağışlanğan quşımtasında tanışıp buldı. Şuşı gäzit yañadan keräşen mäs’äläsen kütärep çıqtı häm keräşen regionara oyışması citäkçese urınbasarı Ludmila Belousova, tarixçı Damir İsxaqov häm säyäsi kiñäşçe Rafail Xakimovnıñ çığışların bastırdı. Ludmila Belousova anda keräşennärneñ millät bulırğa telägänen qabatlıy, Tatarstan xakimiätläre wäğdä itkän eşlärneñ kübese eşlänmäwen äytä. Damir İsxaqov, Tatarstan prezidentı belän oçraşuda tözelgän isemlektäge eşlärneñ başqarılmawın tanıy, keräşennärne «subkonfessional’ berlek» itep atıy, ämma alar möstäqil millät bula almıy, dip äytä. Anıñ fikerençä, keräşennär bilgeläp ütkän milli-mädäni mänfäğätlärne respublikanıñ keräşennär turındağı qanunı yärdämendä genä xäl itep bula. Rafail Xakim süzlärençä, keräşennärneñ Rusiä Prezidentına häm Rus Pravoslav çirkäwe başlığına xat yazuı artında mäkerle säyäsät yäşerengän. Tatarstan gäzitlärendä keräşen mäs’äläse xaqında çığışlar, bäxäslär kürenmäde. Respublika gäzitläre Tatarstan Prezidentınıñ «keräşen mäs’äläsen artıq quyırtmasqa» digän täqdimen iskä alıp eşli küräseñ.

Tatar gäzitläre ni yaza? Watanım Tatarstan gäzite bitlärendä urıp cıyu eşläre, respublika citäkçeläre qatnaşqan cıyılışlar xaqında täfsilläp yazsa, Şähri Qazan gäzite şähär xakimiätläre qılğan ğämällärne häm ütkärgän cıyılışlarnı yaqtırttı. Şähri Qazan gäzitendä baş möxärrir alışınğaç, gäzit çınnan da üzgärde. Anıñ comğa sanı keçeräk formatta, läkin küp bitle itep, tösle räsemnär belän çığa başladı. Gäzitneñ bizäleşendä dä üzgäreşlär barlığın bilgeläp ütep bula. Watanım tatarstan gäzitendä basılıp çıqqan ber äñgämä dä iğtibarnı cälep itä. Mäskäw yazuçılar berlege räise, şağirä Rimma Kazakova belän intervyunı maxsus Watanım Tatarstan gäzite öçen jurnalist Räfis İzmaylov ütkärgän. Rimma xanım älege äñgämädä xäzerge ädäbiätneñ ayanıçlı xälen taswirlıy, mal-mölkät artınnan quğanda, citdi ädäbiätkä urın qalmıy, bul’var-romannar ğına zur tirajlar belän tarala, dip zarlana. Tatarstandağı xällärgä bäyä birep ul, respublikada däwlät näşriätläreneñ saqlanuın, yazuçılarğa gonorar tüläw häm kitapların däwlät xisabına bastıru turında könläşü qatış xis belän söyli. SSSR waqıtında bulğan şartlarınıñ yuqqa çığuı, yazuçılarnıñ matdi xälenä genä tügel, ädäbiätkä üzenä dä tiskäre tä’sir itte, dip sanıy Rimma Kazakova. Anıñ Tatarstandağı oçraşuları xaqında ul menä närsä söyläde:«Min Tatarstan yazuçılar oyışması citäkçese Foat Ğalimullin belän tanıştım. Robert Miñnullin, Rawil Fäyzullin, Gäräy Räxim kebek tanış şağirlärem belän oçraştım. Ul şağirlär ber uq waqıtta däwlät ähelläre dä. Menä Gäräy Räxim tatar şiğriäte antologiäsen rus telendä näşer itärgä xıyallana. Bu bit soqlanğıç xäl! Äytkänemçä, yazuçılar xäzer yomıq mäydanda biklänep qalıp, üz tellärendä, üz xalıqları öçen genä icat itälär. Älbättä, milli mädäniätne tergezü öçen bu bik äybät. Ämma küp millätle ädäbiät häm millät bik yarlılandı. İke distägä yaqın üzgärtep qoru yıllarında tatar, başqort, çuaş, üzbäk ädäpläre yazğannar rusçağa tärcemä itelmäde... » -dip söylägän şağirä Rimma Kazakova.

Dönyadağı xällär ber Mäskäw şağiräsen genä borçımıy. Mädäni comğa gäzitendä Räşit Ğarif «Min äyttem» isemle säxifädä «Bez nigä fäqir» digän yazması belän çığış yasıy. Avtor malay çaqta babaylardan işetkän süzne iskä ala häm küpmeder waqıttan soñ, alarnıñ çınğa aşuına ğäcäplänä. Awıl qartları kiler ber zaman, mul uñış üser, läkin anı awızğa qabarğa yaramas, dip äytkän bulsa, 86nçı yılda Çernobıl faciğäse buldı. Anda ğädättän tış mul birgän qırlar häm baqçalar şul kileş utırıp qaldı. «Küpme tabiği baylığı bulğan Rusiä ni säbäple şundıy fäqir?», dip uylana avtor. Böten bäläne ul döres säyäsät bulmawdan kürä. Anıñ yazması menä şundıy süzlär belän tämamlana:

«Menä niçek bit. Cir astı, cir öste tabiği baylıq belän tulı bulğan il xäyerçe xälendä. Xezmät xaqı, pensiä tülärgä, şähär häm awıllarnı tözekländerergä, armiä totarğa, transport texnikasın äzerlek xälenä kiterergä, ğomumän, bernärsägä dä citmi! Bez bala çaqta awıl aqsaqallarınıñ: şundıy zaman citär, ağaç kütärep tora almaslıq tatlı almalarnı keşe özep alıp aşıy almas ikän, dip küräzälek itüeneñ çınğa turı kilüe şuşıdır inde, küräseñ. Sorarğa ğına qala, küp ğasırlıq bu fäqirlektän bezneñ kem kilep yolır?» - dip uy-fikerläre belän urtaqlaşa Räşit Ğarif.

Mädäni comğa atnalığında dönya kürgän tağın ber yazmağa iğtibarnı yünältäsem kilä. Şuşı cäydä, tanılğan ğalim İlbaris Nadirov Hel’sinki universitetı çaqıruı belän Finländiägä barğan, häm älege yazmada ul anda bulğan oçraşularnı surätlägän. Galim Universitetta «İdel-Ural töbägendäge tatar häm fin-ugor xalıqları icatına xas urtaqlıqlar» digän leksiä uqığan bulğan. İlbaris Nadirov fin professorı Yuxo Yanxonsen belän kitapxanälär öçen kitaplar belän dä almaşqan ikän. Fin ğalime büläk itkän kitap, fin professorı Pentii Aalto belän tatar professorı Ğömär Tahir istälegenä bağışlanğan ide, dip yaza İlbaris Nadirov. Şulay uq ul Tampere şähärendä yäşägän imam Xabibraxman ağa Şakirnıñ üzençälekle qul yazmaları buluı häm imamnıñ qızı Xämidä Candamnıñ bu qulyazmalarnı ğalimnärgä niçek öyränergä birergä telägen dä surätläp birä. Qazan ğalimeneñ säfären oyıştırırğa fin tatar cämğiäte yärdäm itkän. Ğalim cämğiättä bulğan oçraşular turında yaza, anıñ kürenekle şäxesläre belän tanıştıra. Avtor yazmasın tögällägändä ber täqdim kertä. Böten dönya tatar kongressı tatar diasporası tarixın buldıru ölkäsendä eşlägän häm eşlänäçäk çaralar turında ber kiñäşmä ütkärsen ide, di. İlbaris Nadirov bu problema xaqında bergäläp kiñäşläşergä, xäl itäse mäs’älälär xaqında söyläşergä teli.

Bikä Timerova.
XS
SM
MD
LG