Mordowiä Respublikınıñ Qadoşkin rayonı İsa awılınnan (urısça Bol'şaya Polyana) küp bilgele keşelär çıqqan. Mäsälän, monda Tatarstannıñ 30 yıllardağı sälamätlek ministrı Suleyman Bikmöxämmät ulı Yınaleyev tuğan.
Bu awılnıñ ataqlı millionerı Usman bay Devlet-Kildeyevnı 1918 yılnıñ közendä, “qızıl terror” waqıtında, bol'şewiklar atqannar. Ä Usman baynıñ onuğınıñ ulı, aqädemik Räşit Syünyäyev, böten Rusiäğa dan kiterde – ul bıyıl, Rusiä astronomnarı arasında berençe bulıp, dönyanıñ iñ yaxşı astronomı itep tanıldı.
Küptän tügel Mordowiägä, şul İsa awılına, yıraq Awstriädan tağın ber qızıqlı şäxes qayttı. Bu Riwa Ryüdisser, qız çağında, awılda torğanda anı Riwa Camaletdin qızı Sedelkina diep tä belälär ide. Riwa xäzer Awstriäda, Bregens şähärendä säwdä qollecında fransuz tele uqıta.
Ä 1990-97 yıllarda ul Azatlıq radiosında eşlägän häm radiotıñlawçılar anı Ğäliä Şäräfi iseme belän xäterlärgä tieş.
Riwanıñ ätise Camäl abıy Sedelkin häm änise Zarifä apa uqıtuçılar bulğan, ikesenä dä “Otliçnik prosweşçeniä” maqtawlı iseme birelgän. Sedelkinnar ğäiläse İsa awılınnan 1964 yılda Qazaxstanğa, Çimkent şähärenä küçep kitkännär, ä keçe qızları Riwa şul uq yılda Qazanğa uqırğa kitkän.
Riwanıñ ike apası bar – Rima apası Ufada, Alya apası Qazanda yäşi, ä Nail tuğanı Qazaxstanda. Riwa İsa mäktäbendä uqığanda matematiqağa bik sälätle bulğan, ämma Qazanğa pedağoğiä institutına uqırğa kilgäç, apası Alya aña matematiqa faqültetına kerergä quşmağan:
– Şunda minem Alya apam, matematiqa betergän, äytä di: “Sin matematiqağa kerä kürmä, sin çit illär faqültetına ker, anda beläseñme, nindi qızlar uqıy! Wıt anda qızıq, imeş!”. Ul miña xazer dä äytä: “Sin miña räxmät äyt, di. Xazer sin Awstriäda yäşiseñ, matematiqa uqığan bulsañ, xazer mäktäptä eşlär ideñ”.
Riwa Qazanda pedağoğiä institutında fransuz häm nemes tellären öyrängän häm institutnı qızıl diplom belän beterep Qazaxstanğa, Çimkentqa, äti-änise yanına kitkän, anda nemes tele uqıtuçısı bulıp eşlägän:
– Altı yıl eşlädem uqıtuçı bulıp, nemes tele uqıttım. Berençe yılda eşlägän idem ber mäktäptä, anda nemeslar, greklar, qazaxlar. Şul nemes balalarına nemes tele uqıttım.
1974 yılda, mäktäptä uqıtuçı bulıp eşlägändä, Riwa yäş injener, aspirant Rawil Ğayanov belän tanışa häm alar öyläneşälär.
– 75 yılda qızım tudı, Alina. İke ğäilä öçen dä bik, minem äni yaqtan da, alar yağınnan da, bik zur şatlıq buldı. Annan soñğa tärcemäçe bulıp eşlädem, fransuz telennän dä, nemes telennän. Ber şinnıy zawod tözi idelär. Çit il spetsialistları belän, çit il oborudowaniesı belän. Törle ataqlı firmılardan fransuzlar, nemeslar, itälyäneslar.
Tärcemäçe bulıp eşlägändä, qızğanıçqa qarşı, 4 yıl bergä tormıştan soñ, Riwanıñ ğäiläse tarqala, ire Rawil belän ayırılalar. Rawil xazer Qazaxstanda, Turkestan şähärendä yäşi.
– Anıñ xazer ğäiläse bar, malayı bar, undürt yäştä ber malayı, bik äybät malayı. Min anıñ öçen bik şat. Üz bäxten tapqan, min dä üz bäxtemne taptım, ul da üz bäxten tapqan.
Berqädär waqıttan soñ Riwa Awstriädan kilgän injener Norbert Ryüdisserğa irgä çığa häm 1986 yılda qızı Alina belän Awstriäğa kitä. Ämma anıñ kitüye bik awır häm ozaq bula. Riwağa üzenä dä wiza birmilär, ire Awstriäğa qaytqaç, irenä kire SSSRğa da kilergä wiza birmilär. Mixäil Ğorbaçev xaqimiätkä kilgäç kenä xällär ciñeläyä töşä, ämma küpkä tügel.
– Sowetlar Berlegennän monda çığıp kitkändä minem sistemğa bik näfrätem nıq ide. Mine tübänäytem, kimsetep, çığarğa wiza birmädelär. Minem iremä monda kerergä wiza birmädelär. Annarı çıqqanda tamojnyada bik nıq kimsetep, telägän äyberlären alıp, ber dä qanunsız, doqumentlarımnıñ ber pasportımnı ğına alırğa röxsät ittelär.
Riwağa pasportınnan başqa üzgä doqumentların alırğa birmägännär. Xätta Qazan pedağoğiä institutın beterü turında diplomın da alırğa quşmağannar. Ul da tügel, Mäskäwdä tamojnyada “SSSR xaqimiätlärenä bernindi dä pretenziälar yuq” digän qäğäzğa qul quyarğa quşalar.
– Min äytäm: “А я не подпишу эту бумагу”. “А самолет улетит без Вас”, didelär. Min annarı inde tege yaqqa baqsam, anda äni basqan inde, şundıy bik awıru. Rima apa miña qulın ğına kürsätä: “Raz kitärgä buldıñ, kit”, di. “Podpişi, ni telägännären bir, di üzlärenä. Bir dä kit”. Bu kimsetüne ber qayçan da onıtmam dip uylıym. Annarı bardıq Şweysariäğa, kiläm granitsağa. Min inde, tege, qaltırana başladım. Bolay qulın ğına selkte dä, imeş, proyızjayte. Bu nindi granitsa? dip uyladım inde. Bu nindi monda tormış? Awstriäğa kilgäç, berençe waqıtta äle qurqıp yördem. Tuqta äle, mine monda kürmäsennär, tuqta monda, dip. Annarı miña äytälär, nişläp, di, sin qurqasıñ, tı je swobodnıy çelowek, sine monda kem dä kimsetä almıy. Xazerge köngä qädär, menä, üzemne min anda bik yaxşı xis itäm.
Riwa Awstriäda gel bäxet eçendä yäşägän dip uylasağız, döres bulmas. 1987 yılda anıñ änise ülä, ul Qazaxstanğa qaytıp anı cirli. Ä Awstriäğa qaytqaç, 1988 yılda Riwanıñ ire ülä. Şulay itep ul çit ildä, Awstriäda qızı belän ikäw genä qala. Ämma Riwa yuğalıp qalmıy, ul “Doppelmayer” firmında eşli, tärcemälär belän şöğellänä. İnsbruq şähäreneñ uniwersitetında ike yıl uqıp üzeneñ sowet diplomın raslata. Berqädär waqıttan soñ anıñ tormışı üzgärep kitä. İnsbruq şähärendä qazax artistları konsertında oçraqlı räweştä “Azatlıq” radiosında dini tapşırular alıp baruçı Xayretdin Göläçyöz belän oçraşa. Xayretdin anı “Azatlıq” radiosında eşlärgä çaqıra.
– Şunnan tiz arada, Azatlıq redaqsiäsınıñ direktorı Ğärif Soltan kilde. Ä min tege waqıt, bezne bit inde, üzegez beläsez niçek Azatlıq redaqsiäsın sanıy idek inde. Podrıvnoyı radio dip, şunda bik qurqıtıp yöregän idelär.
Ozın süzneñ qısqası, Riwa Germaniäğa, Myünxen şähärenä küçä häm anda Azatlıq radiosında eşli başlıy. Älbättä, anıñ nemesça häm fransuzça belüye bik faydalı bula, radioğa yañalıqlar yazuda urıs tele dä kirägä, ämma Riwağa üzeneñ mişär telen tatar ädäbi telenä yaqınaytırğa turı kilä häm tağı ber yaña tel – ingliz telen öyränergä turı kilä. Bu inde anıñ bişençe tele bula. Azatlıq radiosında eş Riwağa bik oşıy, ämma 1995 yılda radionı Germaniädan, Myünxen şähärennän, Çexiäğa, Prağa şähärenä küçerälär.
– Niçek bez tatarlarda ätälär, bez ülängäç, tön qısqa, dip. Şulay bezneñ dä redaqsiänı, böten radionı 95nçe yılda Prağağa küçerdelär. Minem qızım şul yılda uniwersitetqa kerde, min inde Prağada inde xazer yalğız qaldım. Ansısı inde bik uñaysız buldı. Minem niçekter, bälki, şulay üzemneñ nastroyıniem şulay bulğandır. Xazer äytäm, Myünxenda bulsa, inde radiodan kitmi idem.
Riwa Prağada ike yıl eşli häm 1997 yılda kire Awstriäğa qayta. Anda ul xäzerge köngä qädär, 6 yıl inde, Bregens şähärendä säwdä qollecında fransuz tele uqıta. Studentları aña “fraw professor” dip kenä endäşälär. Riwa üzeneñ xäzerge eşen bik yarata häm kwalifiqätsiäsen üsterer öçen här cäy Fransiäğa yöri.
– Cäy buldımı, kitäm Fransiäğa. Böten seminärlarnı, böten nilärne... Äle bıyılı da, Nissadan kildem bit. Nissadan Mäskäwgä oçtım. Bik küp xazer fransuz duslarım da bar inde xazer.
Rusiäğa qaytqan sayın Riwa üzeneñ qolleğaları, anıñ belän bergä Qazanda uqığan uqıtuçılar belän aralaşa, alarnıñ yarlı tormışına ise kitä, ğäcäplänä.
– Niçekter minem qolleğalar, şundıy kimsetep alarğa zarplat birmilär, şundıy eş şartları, nindi eş şartları, xazer kübese bazarda tora. Kemeseder pensiäda bulsa, anda pensiäları da şundıy, tege nişçenskiy inde, niçek anı bolay keşene kimsetü mömkin ikän dip uylıym. Elek niçek yäşägännärne menä qarıym da xazer, äytälär, “O-o-o, tege waqıt altın waqıtlar ide”. Min inde uylıym, nindi inde altın waqıt? Min şundıy sistemğa ber dä qaytasım da kilmi. Ämma alarğa bu äle ikän altın waqıt dip sanıylar.
Riwanıñ xäzerge tormışında iñ zur ğorurlığı, iñ zur şatlığı – qızı Alinanıñ uñışları. Alina Wena uniwersitetın tämamlağan.
– Qızım uzğan yılda uniwersitet beterde, s otliçiem, xalıqara eqonomıyqa häm sotsioloğiä faqültetın. Ul miña bik zur bäxet buldı inde. Minem iñ zur xıyalım ide – min inde uyladım, üzem kiläm inde, üzem xazer min bernidä eşli almam. Ämma qızıma ber rätle belem birermen dip. Min inde şunı uylamadım da, niçek İsa awılınnan şunda kilep, iñ kürenekle uniwersitetta, Wenada uniwersitet beterüenä ber dä ışanıp ta citälmim. Bu miña inde niçekter ber töştä bulğan kebek buldı. Äldä tağı s otliçiem, şatlığım çiksez buldı.
Riwa, sez Azatlıq radiosında 7 yıl eşlädegez, bezne xazer tıñlawçılarğa, elek sezne Ğäliä Şäräfi dip belgän keşelärgä ni äyter idegez?
– Keşe üzenä yuğarı maqsatlar quyarğa tieş. Härber keşe – anıñ üz yazmışı üz qulında. Min üz millättäşläremä, bigräk tä İsa awılı yäşlärenä möräcägät itär idem: üz millätegezdän oyalmağız, üz telegezdän oyalmağız. Keşe küp eşläsä, kön dä eşläsä, kön dä uqısa, kön dä nindider ber maqsatına ireşü dip xıyal itep kenä utırmasa, ämma eşläsä, ul üz maqsatına ireşäçäk dip uylıym.
Bu Awstriäda Bregens şähärendä yäşäwçe Riwa Ryüdisser ide. Şulay itep, 39 yıldan soñ tuğan Mordowiäsına qaytıp, Riwa tuğan yağın qarap, tuğannarı, yäş çaqtağı dusları, klasstaşları belän aralaşıp ta kitte.
İrek Bikkinin, Mordowiä
İrek Bikkinin, Mordowiä
