New Yorkta urnaşqan Human Rights Watch törkemeneñ sişämbedä bäyän itkän xisabı Xis häm aqıl: suğıştan soñğı Bagdadta tınıç xalıq arasında qorbannar dip atala. 56 bittän torğan şuşı xisapta äytelgänçä, Ğiraqta suğış bette dip iğlan itelgän kön, 1 Maydan alıp sintäber axırına qädär Bagdadta amerikan xärbiläre qulınnan kimendä 20 tınıç ğiraqlı ülgän. Ğömümän alğanda, törkem Bagdadta şikle şartlarda 94 ülem oçrağın terkägän, häm alarnı centekläp tikşerergä taläp itä. Törkemneñ Brusseldäge wäkile Jean-Paul Marthoz äytüençä, amerikan xärbiläre Ğiraqta okupatsiä köçläre bularaq, tınıç xalıqqa qarata yöklämälären ütärgä tieş:
Audio (Jean-Paul Marthoz)
"Küp kenä oçraqlarda amerikan xärbiläreneñ ğämällären, çamadan tış, yä abaylamıyça köç qullanu dip bäyäläp bula. Xärbilärneñ üzläre arasında da, mondıy xällär Ğiraqta tärtip häm demokratiä urnaştıru eşenä zıyan kiterä, dip uylawçılar bar."
Ğiraq suğışı waqıtında kolaitsiä köçläre tarafınnan üterelgän bar tınıç ğiraqlılarnıñ tögäl sanı bilgesez. Amerikan xärbiläre äytüençä, alar andıy xisap alıp barmağan. Iraq Body Count dip atalğan bäysez projektnıñ İnternet säxifäsendä bu san 7700 belän 9600 arasında dip kiterelä. Human Rights Watch törkeme belderüençä, amerikan xärbiläre ni barı 5 oçraqqa yuğarı däräcädä tikşerü ütkärgän. Şularnıñ 4-sendä xärbilär "suğış qağidäläre qısalarında xäräkät itkän" dip tabılğan. 5nçesendä, Bagdadta şiği möselmannarnıñ şiğären bärep töşergän boralaq pilotı häm anıñ komandirı dissiplinar cazağa tartılğan. Bu waqiğa avgustnıñ 13endä demonstratntlar belän qanlı bäreleşlärgä säbäp bulğan ide.
Human Rights Watch törkeme älege oçraqlarnı üze tikşergän häm kimendä ikesendä amerikan xärbiläre çamadan tış köç qullanğan digän näticägä yasıy. Misal öçen, alar qulın öskä küträgän keşegä atqan häm totqarlanğan keşene qıynağan. Xisapta äytelgänçä, qayber oçraqlarda amerikan xärbilärenä çınlap ta qurqınıç yanağan, häm alar köç qullanırğa xoquqlı bulğan. Ämmä yış qına qullanılğan köç kirägennän artıq bulğan. Bu mäglümätlärne Human Rights Watch 5 törle çığanaqtan cıyğan: şahit bulğan ğıraqlılar, ülgännärneñ tuğannarı, politsiä büleklärendäge mäglümätlär, xoquq yaqlaw törkemnäre, mäglümät çaraları häm amerikan xärbiläre.
Bu xisapqa cawap itep Pentagonnıñ matbuğat wäkile Joseph Yoswa, suğış waqıtında törle xällär bula, ber keşeneñ üleme dä -- faciğä, ämmä amerikan xärbiläre tınıç xalıq arasında qorban buldırmas öçen, qulınnan kilgänen eşli, xättä üz tormışın qurqınıç astına quya, digän cawap qaytardı. Äytkändäy, suğış bette dip iğlan itelgän 1 maydan birle Ğiraqta tağın 100dän artıq amerikan xärbie xäläk buldı. Mayor Yoswa şulay uq, tınıç ğiarqlınıñ ülemendä amerikan xärbie ğäyeple dip sanalğan siräk oçraqlar centekläp tikşerelä, dide.
Ämmä Human Rights Watch törkeme bu tikşerülärneñ küläme belän dä, däräcäse belän dä qänäğät tügel. Häm mondıy wazğiät Ğiraqtağı xärbilär arasında cawapsızlıq xise tudıra, dip belderä. Törkemneñ Yaqın Könçığış häm Tönyaq Afrika bülege başlığı Joe Stork süzlärençä, xäzerge waqıtta amerikan xärbiläre tätegä basqanda, bernindi tikşerü bulmayaçaq dip, tınıçlap basa. Bu wazğiätne üzgärtü häm tınıç xalıq arasında qorbannar sanın kimetü öçen Human Rights Watch törle çaralar täqdim itä: moñarçı suğışırğa ğına öyrätelgän xärbilärgä politsiä finksiälären öyrätergä, qanunsız üterü oçraqların centekläp tikşerergä, ğäyeple dip tabılğannarnı cawapqa tartırğa çaqıra.
Ali Gilmi, Praga
Audio (Jean-Paul Marthoz)
"Küp kenä oçraqlarda amerikan xärbiläreneñ ğämällären, çamadan tış, yä abaylamıyça köç qullanu dip bäyäläp bula. Xärbilärneñ üzläre arasında da, mondıy xällär Ğiraqta tärtip häm demokratiä urnaştıru eşenä zıyan kiterä, dip uylawçılar bar."
Ğiraq suğışı waqıtında kolaitsiä köçläre tarafınnan üterelgän bar tınıç ğiraqlılarnıñ tögäl sanı bilgesez. Amerikan xärbiläre äytüençä, alar andıy xisap alıp barmağan. Iraq Body Count dip atalğan bäysez projektnıñ İnternet säxifäsendä bu san 7700 belän 9600 arasında dip kiterelä. Human Rights Watch törkeme belderüençä, amerikan xärbiläre ni barı 5 oçraqqa yuğarı däräcädä tikşerü ütkärgän. Şularnıñ 4-sendä xärbilär "suğış qağidäläre qısalarında xäräkät itkän" dip tabılğan. 5nçesendä, Bagdadta şiği möselmannarnıñ şiğären bärep töşergän boralaq pilotı häm anıñ komandirı dissiplinar cazağa tartılğan. Bu waqiğa avgustnıñ 13endä demonstratntlar belän qanlı bäreleşlärgä säbäp bulğan ide.
Human Rights Watch törkeme älege oçraqlarnı üze tikşergän häm kimendä ikesendä amerikan xärbiläre çamadan tış köç qullanğan digän näticägä yasıy. Misal öçen, alar qulın öskä küträgän keşegä atqan häm totqarlanğan keşene qıynağan. Xisapta äytelgänçä, qayber oçraqlarda amerikan xärbilärenä çınlap ta qurqınıç yanağan, häm alar köç qullanırğa xoquqlı bulğan. Ämmä yış qına qullanılğan köç kirägennän artıq bulğan. Bu mäglümätlärne Human Rights Watch 5 törle çığanaqtan cıyğan: şahit bulğan ğıraqlılar, ülgännärneñ tuğannarı, politsiä büleklärendäge mäglümätlär, xoquq yaqlaw törkemnäre, mäglümät çaraları häm amerikan xärbiläre.
Bu xisapqa cawap itep Pentagonnıñ matbuğat wäkile Joseph Yoswa, suğış waqıtında törle xällär bula, ber keşeneñ üleme dä -- faciğä, ämmä amerikan xärbiläre tınıç xalıq arasında qorban buldırmas öçen, qulınnan kilgänen eşli, xättä üz tormışın qurqınıç astına quya, digän cawap qaytardı. Äytkändäy, suğış bette dip iğlan itelgän 1 maydan birle Ğiraqta tağın 100dän artıq amerikan xärbie xäläk buldı. Mayor Yoswa şulay uq, tınıç ğiarqlınıñ ülemendä amerikan xärbie ğäyeple dip sanalğan siräk oçraqlar centekläp tikşerelä, dide.
Ämmä Human Rights Watch törkeme bu tikşerülärneñ küläme belän dä, däräcäse belän dä qänäğät tügel. Häm mondıy wazğiät Ğiraqtağı xärbilär arasında cawapsızlıq xise tudıra, dip belderä. Törkemneñ Yaqın Könçığış häm Tönyaq Afrika bülege başlığı Joe Stork süzlärençä, xäzerge waqıtta amerikan xärbiläre tätegä basqanda, bernindi tikşerü bulmayaçaq dip, tınıçlap basa. Bu wazğiätne üzgärtü häm tınıç xalıq arasında qorbannar sanın kimetü öçen Human Rights Watch törle çaralar täqdim itä: moñarçı suğışırğa ğına öyrätelgän xärbilärgä politsiä finksiälären öyrätergä, qanunsız üterü oçraqların centekläp tikşerergä, ğäyeple dip tabılğannarnı cawapqa tartırğa çaqıra.
Ali Gilmi, Praga