Deputatlar respublika xalıqları telläre yazmışın tikşerde

Tögälräk itep äytsäk, 11nçe noyäber könne uzğan bu utırışta Tatarstan respublikası xalıqları telläre turında qanunğa üzgäreşlär häm östämälär kertü xaqında qanun proyektı qaraldı. Däwlät Şurasınıñ Fän, mäğärif, mädäniät häm milli mäs’älälär buyınça daimi komissiäse äğzäläre älege proyekt turında respublika Ministrlar Kabinetınıñ Tatarstan xalıqları tellären üsterü bülege citäkçese Kim Miñnullinnı tıñladılar. Ul qanunnı kamilläşterüneñ kiräklegen anıñ inde 1992nçe yılda uq qabul itelüe belän häm ul waqıttan birle Rusiä häm Tatarstannıñ qanunı nigezläreneñ şaqtıy zur däräcädä üzgärüe belän añlattı. Citmäsä, waqıt uzu belän zamana, anıñ taläpläre dä üzgärä. Şunlıqtan, Däwlät Şurasınıñ 2002nçe yılnıñ dekaber ayında ütkän sessiä qararı nigezendä, sişämbe könne komissiä utırışında qaralğan qanun dönyağa kilgän. Qanunnı xökümättä şulay ozaq yazalar ikän dip uylamağız. Ul inde bıyılğı yılnıñ yazında uq äzer bulğan. Läkin Tellär turındağı qanunnıñ Däwlät Şurası tarafınnan qaraluına respublika prokurorınıñ älege qanunğa kilgän protestı qomaçawlağan. Xäzer inde qanunda prokuror qarşı çıqqan matdälär üzgärtelgän. Deputat İndus Tahirovnıñ älege protest qanunnı kamilläşterergä yärdäm itteme soñ digän sorawına Kim Miñnullin, ällä ni tä’sir itmäde, bez ul qarşılıqlarnı inde beterä yazğan idek, waqıt yağınnan ğına eş beraz suzıldı, dip cawapladı.

Sişämbe könne Däwlät Şurasında tikşerelgän qanun proyektı Tatarstan xalıqları telläre turındağı qanunğa nindi östämälär kertü soñ? Anda zur üzgäreşlär barmı? Bu sorawlarğa Ministrlar Kabinetınıñ respublika xalıqları tellären üsterü bülege citäkçese Kim Miñnullin cawap birä.

Qanunnıñ nigezenä qarağan zur, prinsipial’ üzgäreşlär yuq monda, çönki 90 yıllar başında uq Tellär turındağı qanun bik centekläp eşlänelde. Östämälär soñğı 11 yıl eçendä qabul itelgän yäki üzgärtelgän Rusiä häm Tatarstan Konstitutsiäläre, başqa normativ aktlarğa bäyle, qanunnıñ ayırım östenlek momentları bilgelänä. Şulay uq bu proyektta qanunnı ütämägän oçraqlarda cawaplılıq turında qayber konkretlaştırular bar

Utırışta şulay uq 2004-2013nçe yıllarğa Tatarstan xalıqları tellären saqlaw, öyränü häm üsterü buyınça däwlät programması da tikşerelde. Älege dokument 1994nçe yılda qabul itelgän däwlät programmasınıñ däwamı. Anıñ töp maqsatları – respublika xalıqları tellären saqlaw, öyränü häm üsterü öçen şartlar tudıru, Tatarstannıñ däwlät telläre bulğan tatar häm rus telläreneñ optimal’ ğämäldä yörüen tä’min itü, Tellär turındağı qanunnı ezlekle räweştä ğämälgä aşıru bulıp tora. Programmada şulay uq respublikada küpläp yäşäwçe xalıqlarnıñ tellären üsterü häm Tatarstannan çittä tatar telen saqlaw häm üsterü kebek büleklär dä bar. Soñğısında, mäsälän, çittä yäşäwçe millättäşlärebezgä däresleklär häm kitaplar cibärergä, tatar telendä belem birüçe uqu yortların uqıtuçılar belän tä’min itüdä bulışlıq kürsätü, çittäge tatarlarğa respublika tele häm radiokanalların tıñlarğa mömkinlekne tä’min itü kebek punktlar da bar. Söyläşü waqıtında da çittäge millättäşlärebezgä yärdäm itü turında süzlär buldı. Xäyer, monda eş ğädättägeçä aqça citmäwgä kilep terälä. Ä menä ğomumän alğanda, Tellär turındağı qanunnı ğämälgä aşırğanda finans, aqça mäs’äläläre genä möhim tügel ikän. Bu xaqta Kim Miñnullin fikerläre.

Bu ölkädä küp yıllar buyı eşlägän keşe bularaq min şunı äytä alam. Bügenge köndä normativ-xoquqıy bazanı konkretlaştırırğa, tieşle strukturalar buldırırğa kiräk. Bu yaña strukturalar tözü digän süz tügel, bulğannarnı tärtipkä salırğa, üzgäreşlär kertergä kiräk bezgä. Birelä torğan aqçalarnı toru mexanizmı da bügenge köndä qänäğätländererlek tügel. Bulğan aqçanı näticäle itep faydalanırğa kiräk

Problemalar şaqtıy buluğa da qaramastan, Kim Miñnullin fikerençä, Tatarstanda Tellär mäs’äläsenä qaraş äle başqa töbäklärgä qarağanda küpkä äybäträk. Bezdä inde 95nçe yıldan birle bu tarmaqnı däwlät finanslıy, qayber ölkälärdä bu turıda xıyallanmıylar da, dide ul.

Şuşı mäğlümatlarnı alğaç, utırışqa cıyılğan deputatlar qanun töple, äybät eşlängän dip näticä yasadılar häm Däwlät Şurasınıñ kiläse sessiäsenä berençe uqılışta çığarırğa niät qıldılar.

Gölnaz İlgizär