İnde äytelgänçä, Keşe xoquqların yaqlaw köne Ğomum Keşe Xoquqları Deklaratsiäsen qabul itü uñayınnan bilgelänep ütelä. Äydägez, uqıp qarıyq äle şul Deklaratsiäne. Anda yazılğança, böten keşelär bertigez bulıp tua häm alarnıñ xoquqları keşeneñ rasasına, millätenä qarap ayırıla almıy. Här keşeneñ yäşäw, ireklek häm şäxsi tormış iminlegenä xoquqları bar.
Bu Deklaratsiäne böten dönya illäre xuplıy häm keşe xoquqları här zamança yäşägän ilneñ töp yäşäw prinsibı bulıp iğlan itelä.Tatarstanda da keşe xoquqları mäs`äläse iñ möhimnärdәn bulıp sanala. Menä inde ike yıl buyı respublikada Keşe Xoquqları buyınça maxsus wäkil - Räşit Vägıyzov häm anıñ yärdämçeläre grajdannarnıñ şiqäyätlären qarap, maxsus kitaplar çığarıp, qanun proyektların äzerläp toralar. Şuña da, älege bäyräm uñayınnan bez Räşit äfände belän oçraşıp söyläşergä uyladıq. Äñgämäbezneñ başında ul keşe xoquqların yaqlaw iñ möhim, läkin şul uq waqıtta, iñ qatlawlı mäs'älä bulıp tora, dip äytte. Anıñ fikerençä, xoquqnı iğlan itü genä citmi, här xoquqnı yaqlaw mexanizmnarı bulırğa tieş. SSSR zamanında keşe xoquqları digän töşençä Rusiä qanunnarında bötenläy yuq ide, anda tik grajdannarnıñ xoquqları turında ğına yazılğan bulğan. Ul waqıtta böten dokumentlarda däwlät grajdannarğa ayırım xoquqlar bülep birü turında ğına äytelä ide. Ä älege, 1993nçe yılda qabul itelgän Rusiä Konstitutsiäsendä här keşeneñ xoquqları däwlät öçen iñ yuğarı qimmät bularaq iğlan itelä. Keşe xoquqları östän birelmi, ä här keşeneñ tumıştan bulğan ayırılğısız xoquq buluı raslana.
Ämma, käğäzdä yazılğan xoquqlar ber närsä, ä keşeneñ çınbarlıqtağı xoquqi statusı - ikençe närsä. Keşe xoquqları buyınça wäkil Räşit Väğiyzov äytüençä, Rusiädä keşe xoquqlarınıñ torışı Aurupa standartlarınnan küpkä artqa qala birä.Şul uq waqıtta, yaña kön dönya öçen yaña mäşäqätlär kiterä tora. Xalıqara terrorizm, narkotiklar, globalizatsiä, yuğarı texnologiälärgä nigezlängän cinäyätçelek bötendönya cämäğätçelege aldına elek bilgele bulmağan problemalar kütärä. Räşit äfände fikerençä, 21nçe ğasır öçen yaña Ğomum Keşe Xoquqları Deklaratsiäse kiräk, çönki 48nçe yılda qabul itelgän dokument bik möhim rol' uynasa da, ul bügenge kön taläplärenä turı kilmi häm anı zamança taläplärgä yaraqlaştırırğa kiräk.
Östäwenä, keşe xoquqları buyınça wäkilneñ fikerençä, Deklaratsiädä xalıqlarnıñ xoquqları turında äytelgän bulsa, bälki bügenge köndä dönyanıñ törle poçmaqların teträtkän millätara konfliktlar şul xätle köçle bulıp betmäs ide.Xäyer, bu kiläçäk eşe, ä bügenge köndä, iske, zamanağa turı kilmi başlağan Keşe Xoquqları Deklaratsiäsendä yazılğan qağidälär Rusiädä çınbarlıqta ütälsä, bezneñ tormışıbız başqaça bulır ide.
Qazannan İskändär Nurmi.
