Ğomumän alğanda Human Rights Watch AQŞköçläre häm berektäşläre Ğıraqta qorbannar sanın kimetü öçen qullarınnan kilgänne eşläde digän fikerdä.Ämma törkemneñ bu aralarda iğlan itkän xisabında AQŞnıñ parçalanıp keçkenä bombalarğa äylängän amunitsiä qullanuı häm Saddamnı üterü öçen oyıştırılğan höcümnär bigräk tä borçılu tudıruçı dip äytelä. Hädäfkä barıp bärelgäç yözlärçä keçkenä bombağa äylängän bu tör amunitsiä bomba, tup yädräse yäki raketa bula ala. Amerikannar bu tör qoralnı 60-nçe yıllar- Vietnam suğışnnan birle qullana.Xärbi törkemnärgä qarşı efektiv bulğan bu qorallar belän telämägän xäldä dä sivillärne üterü yaralaw mömkinçelege yuğarı dip belderä NYta urnaşqan xoquq yaqlaw törkeme. Human Rights Watchnıñ Waşingtonda urnaşqan qoral bülekçäsendä tikşerenüçe Bonnie Docherty zur bomba ,yädrä raketadan taralğan keçkenä bombalarnıñ yalğışuı 16%,bik yuğarı dip äytä. Xisabnı äzerläwdä bulışlıq kürsätkän Docherty radiobızğa birgän ängämädä şartlamağan keçkenä bombalar bigräk tä balalar öçen qurqınıçlı ,alar uyınçıqqa oşıy di. (audio)anı oçqanda totrıqlandırğan aq lenta,tasması bar. Balalar keçkenä qıngırawağa oşata , lentadan tartqaç ul şartlıy ala.
Xoquq yaqlaw törkeme belderüenä kürä koalitsiä köçläre Ğıraqta 13meñ şundıy qoral qullanğan, bu inde alar 2million keçkenä bombağa äylände digän süz.Xisapta şunduq şartlamağan keçkenä bombalarnıñ ütergän, yaralağan keşelär sanı turında mäğlümät yuq. HRW bu tör amunitsiäne NATO ä soñraq Äfgan suğışında qullanıldı dip belderä. Törkem AQŞ hava köçläreneñ xalıq uqmaşıp yäşägän urınnarda eleke suğışlarğa qarağanda azıraq şundıy qoral qullanuın xuplasa da, armiä äle dä bu tör qorallardan wazkiçmäde dip belderä.. Xoquq yaqlaw törkeme AQŞnıñ Saddam häm yuğarı däräcädäge ğıraqlı räsmilärne üterü öçen oyıştırğan höcümnärne tänqitli.Oyışma 1nçe mayda tämamlanğan zur bäreleşlär waqıtında koalitsiä köçläre 100% uñışsız bulğan 50 höcüm oyıştırdı,ğädättän tış köçle bombalar qullanılğan bu höcümnärdä uñnarça sivil keşe häläk buldı dip belderä. Docherty süzlärençä(audio)
alar qullanğan qorallar ber niçä metr yıraqlıqtan atılsa bik töğäl urınnarına barıp citä ,ämma hädäfne belmi töğäl mäğlümät bulmıy, andıy qorallar qullanıldı.
Docherty, oyışma legitim xärbi obyektlarnı hedef itep aluğa qarşı bulmasa da, äytep kitkän räweştä eş itügä qarşı dip söyli. HRW qına tügel başqaları da AQŞnıñ äytep kitkän tör bombalar qullanuı häm Saddam belän berektäşlären üterü öçen oyıştırılğan höcümnärne tänqitli, Şularnıñ berse pensiädäge amerikan generalı Edward Atkenson.Ul suğışnıñ başlanğıçında andıy bombalarnıñ koalitsie arsenalınıñ ber öleşen täşkil itüe şaqqattırgıç xäl ide, ul bombalar bilgele şartlarda ğına faydalı bula ala, dip söyli, Atkinson şulayuq Saddam häm yardämçelären üterü öçen oyıştırılğan höcümnär turında , xalıq uqmaşıp yäşägän urında 100meter radiusta gönaxsız keşelärne üterü, yaralaw qurqınıçı bik zur dip äytte. HRW koalitsiä köçläreneñ Ğıraqtağı aktivlıqların gına tänqitlämi, Docherty sivil qorbannarnıñ sanıñ kimetü öçen kiñäşlär dä birä. Berençedän ul şartlap keçkenä bombalarğa taralğan amunitsiä qullanunı nıq çiklärgä , häm suğışta yıraq ara artiälärie qullanırğa kiñäş itä .Ul suğış waqıtnda AQŞnıñ yıraq ara konvensional qoralları bulsa ide, ul ğıraq snaradlarına , bombalar belän tügel ä azıraq sivillärneñ häläk bulğan ğädäti qoral belän cawap qaytarır ide dip söyli.
färidä xämit,praga
färidä xämit,praga