Accessibility links

Кайнар хәбәр

Loya Cirğa eşe axırına yaqınlaşa: Äfğanstan konstitutsiäse nindi bulır?


Äfğanstannıñ 3 ğasır tarixı bulğan Böyek Mäclese, Loya Cirğa, tarixnıñ törle borılışlarında xäl itkeç qararlar qabul itü urını bulğan. Bu könnärdä Kabulda qorılğan zur aq tirmä astında 500-läp delegat menä inde ikençe atna ilneñ yaña konstitutsiäsen tikşerä. Kiläçäktä şuşı konstitusiä nigezendä Äfğanstanda berençe demokratik saylawlar ütergä tieş. İlneñ törle töbäklären wäkillek itkän delegatlar 10 törkemgä bülende. Xärberse töp dokumentnıñ ölgese belän tanışıp çıqtı. Töp bäxäslär ilneñ säyäsi sisteması nindi bulırğa tieş digän soraw tiräsendä bara. Konstitutsiäneñ xäzerge ölgesendä prezidentqa zur wäkälätklär birelgän, yağni prezident sisteması küzdä totıla. Ber törkem delegatlar isä, şul isäptän elekke prezident Borhanetdin Rabbani citäklägän Tönyaq Alyans wäkilläre, premier-ministr wazifasın buldırıp, parlamentqa kübräk wäkälät birergä, yağni parlament sisteması tözergä öndäde. Ämmä Äfğanstannıñ xäzerge citäkçese Xomid Karzai bügenge wazğiättä ilgä köçle üzäk xakimiät kiräk, dip prezident sistemasın alğa sörde. Näticädä näq menä anıñ qaraşı ciñep çıqtı. Törkemnärneñ kübese şul fikerne xupladı. Lowğar vilayäte wäkile Bäşir Äxmät älege näticäne bolay sürätläde:

Audio (Bäşir Äxmät)

"Belüemçä, delegatlarnıñ kübese xäzerge waqıtta Äfğanstanğa köçle prezident sisteması kiräk dip sanıy. Çönki älegä ildä üzäk xakimiät yuq. Läkin soñraq, bu xakimiät tözelgäç, bezgä köçle parlament ta kiräk bulaçaq. Prezident häm parlament wäkälätlären büleşergä tieş bulaçaq."

Qaynar bäxäslär uyatqan tağın ber soraw - yaña cämğiättä İslam nindi urın alıp torırğa tieş. Bilgele bulğança bärep töşerelgän Taliban xakimiäte ildä Şariğät qanunnarı uranştırırğa tırıştı. Gärçä, 1964 yılğı konstitutsiä Äfğanstannı İslam däwläte itep tanıtsa da, Cinäyät kodeksı, Ğailä kodeksı kebek sekular qanunnarğa nigezlängän ide. Yaña Konstitutsiä näq şul ruxta bulır dip kötelä. Azatlıqnıñ Äfğanstan belgeçe Amin Tarzi süzlärençä,

Audio (Amin Tarzi)

"Şariğät ixtiram iteläçäk, läkin ilneñ qanunnarı Şäriğätkä nigezlängän bulmayaçaq."

Nixayät, tağın ber bäxäsle mäsäläne xatın-qız delegatlar kütärep çıqtı. Alar konstitutsiädä xatın-qız xoquqlarına citärlek urın birelmäwgä zarlanıp, irlär belän tigez xoquqlar taläp itte. Äytkändäy, konstitusiäne bu yaqtan keşe xoquqların yaqlaw törkemnäre dä tänqitli. Loya Cirğada qatnaşqan 100-läp xatın-qıznıñ berse Soraya Parlika süzlärençä, alarnıñ kübese Konstitutsiägä "irlär häm xatın-qızlar tigez xoquqqa iä" digän matdä kertergä taläp itä:

Audio (Soraya Parlika)

"Loya Cirğa bu mäsäläne niçek xäl iter, älegä bilgesez, ämmä xatın-qızlar üz taläplärendä axırına qädär torırğa cıyına."

Ämmä töp mäsälä, prezident xakimiätenä kilgändä, delegatlar arasında kileşü inde bar dip xäbär itelä. Şunı iskä alıp, Lowğar vilayäte wäkile Bäşir Äxmät Konstitutsiä irtägä-berseköngä tawışqa quyalıçaq. Atnakiç könne bulmasa, hiçyuğı comğa yä şimbä könne Loya Cirğa eşen beteräçäk digän farazın äytte:

Audio (Bäşir Äxmät)

Yaña Konstitusiä qabul itelgännän soñ, kiläçäktä şuşı dokument nigezendä Äfğanstanda berençe demokratik saylawlar ütergä tieş bulaçaq. Älegä bu saylawlar kiläse yılnıñ Yün ayına bilgelängän.

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG