Accessibility links

Кайнар хәбәр

AQŞ, Ğıraqta eleke kolonial köç Britaniä tecribäsennän faydalana ala


Ğıraqta Saddam rejimın cimergän AQŞ häm berektäşläre äle dä ildä tınıçlıq tärtib urnaştıra almadı.Amerikannar Ğıraqta berençe märtäbä ämma anıñ berektäşe Britaniä Bagdadnı 1917nçe yılda uq yawlap alıp ,yuğalttı. Waşington Britaniä tarixın uqıp anıñ täcribäsennän faydala alır ide

Britaniä 1 Dönya suğışı waqıtında Bagdadnı aldı. Ğäräbçä söyläşüçe yaqın könçığış ul çaqta möselman Ğosmanlı patşalığınıñ qulı asıtnda ide. Suğış başlağanda ğosmanlılar almannarğa quşılıp, Britanigä qarşı suğıştı.1918nde suğış tämamlanğanda Britaniä başqa uırnnar belän bergä ğosmanlılarnıñ 3 töbägen elektergän ide. Soñraq bu 3 töbäk bergä quşılıp bügen Ğıraq dip atalğan il oyıştırıldı. 1918-1919nçe yıllarda Britaniä ber million ğäskäriä belän yaqın könçığışta östenlek itkän köç ide. Şulay itep Ğıraqnıñ yazmışın da ul xäl qıldı. 2004nçe yıl yaqınlaşqanda amerikannar bu täcribädän küp närsä öyränä alır ide. 1918-nçe yılda kötelmägändä ğosmanlı imperiäse cimerelde, taraldı. Londonnıñ suğıştan soñ Bagdad, Basra häm Musul belän idarä itü öçen detalle plannarı yuq ide. 2003nçe yılda ameriknnanr da näk şul xäldä ide. Ämma başqa säbäptän. Waşingtonda xökümätneñ nindider plannarı bar ide älbättä , ämma operatsiä suğışnı alıp baruçılar alarnı çitkä qaqqan bulsa kiräk. 20-nçe ğasır başlarında London xökümäteneñ üze eçendä yaqın könçığış säyäsätendä fiker ayırmalıqları bar ide. Şulayuq bügen AQŞ xökümäte eçendä dä fiker ayırmalıqları bar .Waşingtonda Ğıraq säyäsätendä, AQŞ däwlät departamentı belän saqlanu ministırlığı arasında bäxäslär bara. Ütkän ğasır başında London xökümäte belän Qaxirädäge britan kiñäşçeläre şulayuq London belän Hindistandağı britan xökümäte arasında nizaq bardı. Hİndisatndağı britan xökümäte Basra. Musul häm Bagdadtnı alu öçen ğäskär cibärgän häm hiç bulmağanda Basranıñ kontrole üzenä qaldırılır dip ömed itte. Ämma London Hindistannan torıp ğäräblär belän idarä itep bulmıy dip belderde. Britan häm hindistanlılardan torğan armiä belän citäklägän general Maude üze okupatsiälägän Ğıraq töbäklärendä xärbi administratsiä urnaştırılsa ğına iminlek tämin iteler häm soñraq sivil xakimiät oyıştıru mömkin bulaçaq dip däğwä itte. London añı tıñlamadı, üze potensil ğäräb citäkçelären ezli başlağaç, xaos artıp kitte. Suğış ministırı itep bilgelängän Winston Churchill tärtip urnaştırğançı armiäne taratmağız dip parlamentqa äytsä dä, bu kiñäşne tıñlamadılar.Yaqınça 5yıl däwam itkän suğıştan soñ xärbilärne qaytarığız digän basım bik nıq artqan kebek ekonomik xällär dä yaxşıdan tügel ide. Ğıraq häm başqa urınnardağı maceralarnı imperiä inde kütärä almaslıq xälgä kilde.Eleke Ğosmanlı töbäklärendä politik struktura buldıru ımtılışı uñışsız bulıp çıqtı. Okupatsion köçlärneñ sanı kimegäç tärtipsezlek , xaos kiskennäşep kitte, qısqası bügen AQŞnıñ Bagdad häm tiräsendä duçar bulğan xällär xasıyl bulğan ide. 1919-1920nçe yılda Ğıraqta terror,cinayätlär qanunsızlıq ,xökem sörde. 1921nçe yılnıñ 1nçe ğıynuarında W.Churcill yaqın könçığış problemasın çişü buyınça östämä wäqälätlär birelgän ministır itep täğäyenlänä. Churcill xärbi oçqıç häm BTRlar qullanıp ğıysyannı bik bäğersez ämma effektiv räweştä bastıra.1921nçe yılnıñ mart ayında ul Qaxirädä yaqın könçığış konferensiäse oyıştırıp, säyäsätneñ barlıq aspektlarında diärlek konsensusqa ireşä. Mäkkä , Mädinädäge izge urınnarnıñ saqçısı päyğämber näselennän şäyxnıñ ulı şäxzadä Faisal Ğıraqnı idarä itäçäk citäkçe itep qarala.Suğışnıñ sonğı yıllarında britannar yanında suğışqan Faisal modern fikerle britan mänfäğätläre häm könbatış bäyälärenä turılıqlı bulır dip qaraldı.Referendum ütkärelä Faizalğa tac kiderü köne bilgelänä. AQŞ säyäsätçeläre dä bügen könbatış yaqlı , Waşington öçen möhim bulğan mäsälälärne yaqlawçı ğıraqlı säyäsätçelär ezlägändä, bälkim dä Faisal mäsäläsen tikşerep qararğa tieşter.Faisalnıñ täxätkä patşa bulıp utıru köne bilgelängännän soñ , ul fikeren üzgärtüen , qurçaq patşa bulırğa telämäwen Millätlär Ligasınıñ mandatın qabul itmiäçägen iğlan itä.Kileşü turında söyläşülär başlıy, Faisal 10yıllıq xakimiäte waqıtında tulı bäysezlek kenä tügel ä Millätlär Ligasında irekle ber tigez xoquqlarğa iä äğzalıq ta qazana Waşington Ğıraq citäkçelege öçen bu keşe kileşle yaxşı kandidat dip beräwne bilgeläsä,bu şäxesneñ Ğıraq eçke säyäsätendä yäşäp qalu öçen sırtın amerikannarğa quyu ixtimalä bar.Churchill Faisalnı xıyanätçe dip atasa da , anıñ xakimiäte xätta ulı häm onığı waqıtında da Britaniä Ğıraqta privilegile il bulıp qaldı.Faisal kandidatlığı Britaniä öçen Ğıraq batqaqlığınnan çığu yulı bulğan ide.

färidä xämit,praga
XS
SM
MD
LG