Accessibility links

Кайнар хәбәр

Yaña yılda yaña Yevropa - berlek belän bergä "yevropaça" fikerläw kiñäyä


Ä xäzer bu könnärdä iñ populär temalarnıñ berse bulğan yaña yıl.. Ul Yevropa öçen dä zur üzgäreşlär alıp kiläçäk, xörmätle tıñlawçılar. 2004-kä ayaq basu belän Yevropa Berlegendäge räislek İtaliädän İrlandiägä küçä häm näq menä anıñ citäkçelegendä şuşı berlek may ayında tağın 10 äğzağa artaçaq. Zur Yevropanıñ säyäsi wä iqtisadi ğına tügel, mädäni, ruxi çikläre dä kiñäyä şulay itep.

Moña qädär säyäsi atamalar qullanğanda Yevropanı Könbatış häm Könçığışqa bülü ğädäti küreneş ide. Qitğanıñ könbatış öleşe Yevropa Berlege bularaq qabul itelsä, üzäge häm könçığışı, elek sovet qanatı astında bulğan, ä xäzer kommunizm täğlimatınnan aynıp yatqan illärneñ ayırım ber törkeme itep bilgelänep kilde. Kiläse yılnıñ mayınnan alıp Yevropa yänä berdäm bulırğa cıyına. Berençe dönya suğışına qädär Yevropağa Habsburglar patşalığı aşa bäyle bulğan Könçığış xäzer urtaq Yevropa öyenä säyäsi häm iqtisadi ölkädä genä tügel, üzeneñ bay ruxi, mädäni baylıqları belän dä qayta. Macarstannıñ Liszt, Bartok, Kodaly kebek mäşhür zatları, Çexiäneñ Smetana häm Dvorağı, Pol''şanıñ Chopin häm Szymanowskie muzıka ölkäsendä asılda Yevropa mädäniatennän berqayçan ayırılmadı da. Tik alarnı ruxlandırğan illär genä elegräk irekle dönyağa quşıludan mäxrüm itelgän ide. Qayçandır qıyu fälsäfi fikerlär qaynağan, yalqınlı çığışlar yañğırağan Dresden, Praga, Budapeşt, Warşawlarda "salqın suğış" yıllarında irekle fikerläw tämam yuğalıp, Yevropağa xas asıllıq ta qorıy başladı. Şuña kürä dä "timer pärdä"neñ cimerelüenä, kire Yevropağa "qaytu"ğa qitğanıñ könçığış öleşendä möğämälä, könbatışqa qarağanda küpkä uñayraq, ömetlär dä küpkä zurraq ide. 2004-neñ mayı beryaqtan yartı ğasır barğan "kire qaytu" köräşenä noqta quysa, ikençe yaqtan, qayberäwlär fikerençä, yañasın başlap cibärä. Yevropa Berlegenä quşılu küplär tarafınnan urtaq yevropaçıl üzañ buldırunı da küz aldında tota. Bu berqayçan da säyäsi maqsat bularaq iğlan itelmäde, şuña da qaramastan, urtaq iqtisadi wä säyäsi kiñlek qorğanda, mädäni qimmätlärneñ dä ber buluwı sürätendä, Yevropa watandaşlarında urtaq üzañ xasil bula başlawı tabiği küreneş. Bu uñaydan 19-nçı ğasırğa qädär törle öleşlärgä bülenep yäşägän İtaliäne berläşterüçe Cavour süzlären kiterep bula, ul zamanında "äfändelär, bez İtaliäne qordıq, xäzer inde üzebezdän italyannarnı da buldıriyq" dip beldergän ide. Şul uq yulnı üz tarixında Amerika Quşma Ştatları da ütte häm ul xäzer dä şunı däwam itä. Läkin berläşkän Yevropa alay da maqsat itep "küptän berne buldırunı" tügel, ä "berdä küptörlelekne saqlap qalu"nı quya. Monıñ tarixi analogiäläre yuq tügel. Kürenekle çex yazuçısı Milan Kundera, Habsburglarnıñ Avstriä wä Macarstan patşalığın, "minimum kiñlektä törlelekneñ maximumın röxsät itkän däwlät" dip bäyälägän ide. Tatar-başqortlar yaxşı belä, Rusiädä monıñ näq kirese buldı - anda maximum kiñlektä här närsäneñ dä minimumı ide häm bu milli üzençäleklär ölkäsendä bügen dä däwam itä. Yevropa Berlege üzeneñ säyäsi, iqtisadi wä xoquqi çiklären kiñäytep, andağı milli, mädäni, dini, başqa üzençäleklärne yotarğa, ber itärgä tügel, kiresençä mömkin qädär saqlarğa teli. Yevropada, här despotiäneñ nigezendä bertörlelekkä omtılunıñ yatuwın yaxşı añlıylar. Bu Yevropaça fikerläwneñ ber ürnäge. Dimäk, kem alay uylamıy, Yevropanıñ ruxi qimmätlärennän yıraq tora. Şuña da "bez dä yevropalı bit" dip qabatlarğa yaratuçılarğa başta yevropaça fikerli başlarğa kiräklege kön kebek açıq.

Kärim Kamal, Praga
XS
SM
MD
LG