Accessibility links

Başqortstannıñ din ähelläre eçkeçelekkä qarşı xökümät däräcäsendä köräş başlarğa çaqıra


Başqortstanda yaña yıl bäyrämnäre uñayınnan yallar däwam itä. Küp kenä şirkätlär häm oyışmalar üz xezmätkärlären häm eşçelären aldağı düşämbegä, 5 nçe ğinwarğa qädär yalğa cibärgän ide. Qayber urınnarda bu yal tağın da ozınraq. Raştua bäyrämen dä räsmi bilgeläw säbäple, yaña yıl bäyräme uñayınnan başlanğan yallar 8 nçe ğinwarğa qädär dä suzıla. Här yıldağıça, yaña yıl bäyrämnäre şatlıq – quanıçlar ğına tügel, ä törle faciğalar häm küñelsez xällär dä alıp kilde. Alarnıñ küpçelege xalıqnıñ tuğarılıp kitep yal itüenä, iserek kileş törle bälalärgä taruına bäyle. Uzğan yıllarnı yaña yılnıñ berençe könnärendä särxüşlärneñ tuñıp ülü yäki nıq qına öşep ayaq – qulsız qalu oçraqları küp bula ide. Bıyıl salqında tuñıp ülüçelär bulmağan kebek kürenä tabiblar xäbärlärenä qarağanda. Monıñ säbäbe – könnärneñ çağıştırmaça cılı toruı. Soñğı könnärdä hawa temperaturası tönnären dä 5 däräcädän tübän töşmi. Şulay da xastaxanälärgä şaqtıy ğına keşe eläkkän soñğı ike köndä. Misal öçen, Ufadağı Aşığıç yärdäm xastaxanäsennän alınğan xäbärlärgä qarağanda, biregä 31 dekäbr tönendä häm 1 ğinwarda cämğıse altmıştan artıq keşe kiterelgän. Alarnıñ küpçelege iserek kileş yığılıp yäki suğışıp, törle awırlıqtağı cäräxätlänü aluçılar ikän. Qaza kürüçelärneñ baytağı berençe yärdäm kürsätelgäç tä öylärenä qaytarıp cibärelgän. Xastaxanägä ağulanıp kilüçelär dä bar. Bik nıq eçüdän genä tügel, ä tığınğançı aşawdan da ağulanuçılar bar di. Ber xatın xätta küp aşawdan şulqädär nıq kübengän di, anıñ aşqazanın ğädäti yullar belän genä tazarta almağaç, eçen yarıp yartı çiläk rizığın buşatqannar ikän. Şulay ul bezneñ xalıq eçep kenä tügel, aşap ta kürsätä belä. Törleçä bälağä yulığuçılar xaqında mäğlümatlar alu öçen Ufadağı trawmotoloğiä punktına da möräcägät itkän idek. Anda äytülärençä, soñğı ike köndä qırıqlap keşe yärdäm sorap möräcägät itkän. Aralarında yığılıp imgänüçelär kübräk ikän. Balalar da unnan artıq. Aları inde törle şuğalaqlarda uynağanda cäräxätlängän. Soñğı könnärdä bäyräm şawqımı yanğınnar çığuğa da säbäpçe bulğan. Misal öçen, 1 ğinwarda respublik buyınça cämğıse 21 yanğın çığu oçrağı terkälgän. Alarnıñ 12 se şähärlärdä, şul isäptän 7 se Ufada bulğan. Ut eçendä 4 keşeneñ ğömere özelgän. İke keşe törleçä cäräxätlär alğan. Faciğalarneñ küpçelegenä eçkeçelek arqasındağı saqsızlıq säbäpçe bulğan. Misal öçen, Quşnarenqo rayonı İske Qamışlı awılında öydä iserek kileş tämäke tartqanda yoqlap kitkän 28 yäşlek ir – at yanıp ülgän. İglin rayonındağı Çuaş – Qobaw awılında ber yorttağı yanğınnı sündergändä ike yäş kenä ir – atnıñ yanğan gäwdälären tapqannar.

Şulay itep yaña yıl yaña faciğälär häm yaña qorbannar da kiterä başladı. Äytelüençä, törle bäla – qazalarğa eçkeçelek säbäpçe. Añın yuğaltqançı eçüçelär üzlären genä tügel, ä tirä – yaqtağılarnı da qurqınıç astına quya. Soñğı yıllarda eçkeçelekkä tatar häm başqort awıllarında ir – atlar ğına tügel, ä xatın – qızlar da sabışa başladı. Güzäl zatlarıbız xäzer ir – atlar belän yarışıp eçä. Yäş kenä balalar häm üsmerlärneñ dä xämergä häm sırağa tartıluı borçılu tudıra. Bäyrämnär çorında awıllardağı tatar häm başqort balaları klublar, mädäniät yortları yanına cıyılışıp araqı, sıra çömerälär, annarı mönäsäbätlär açıqlap öyereleşep suğışa başlıylar. Tatar belän başqortnı kiläçäktä nindi yazmış kötä? Eçkeçelek digän afättän qotıla alırbızmı? Şuşı sorawlarğa cawap ezläp, bez yaña yılnıñ ikençe könendä Ufadağı «İxlas» mäçete imam – xatıybı Möxämmät Ğalläm häm Başqortstan möselmannarı diniä näzaratı citäkçese, möfti Nurmöxämät xäzrät belän oçraşıp söyläştek. Alarnıñ ikeseneñ dä töp fikere şul – eçkeçelekkkä qarşı buş süzlär, üget – näsıyxätlär belän genä köräşü näticä birmi. Eçkelekkä qarşı köräşne här möselman ğäiläse üzendä başlarğa tieş. Tatar häm başqort ğäilälärendä ata – analar üz ürnäklärendä balalarğa yaxşı tärbiä birergä burıçlı. Ğäilädä yaxşını kürep üskän bala üzen uratıp alğan naçar moxittä dä yamanlıqqa iärmäs, alama ğädätlärgä öyränmäs. «İxlas» mäçete imam – xatıybı Möxämmät Ğalläm üze tormıştağı elgärege hönäre buyınça tabib häm meditsina fännäre kandidatı da. Şuña kürä ul eçkeçelekkä meditsina küzlegennän dä qarıy. «Ägär särxüşlekkä qarşı nıqlap köräş başlamasaq, bezneñ tatar belän başqort xalqı ruxi tarqaluğa, millät bularaq yuqqa çığuğa yöz totaçaq», – dip belderä Möxämmät xäzrät. Äye, Möxämmät xäzrät äytüençä, eçkeçelekkä qarşı köräş xökümät däräcäsendä alıp barılırğa tieş. Ä tağın da kübräk aqça qazanu omtılışları xaqimiätlärne bu yünäleştäge qatğıy çaralardan tıyıp tora. Bu añlaşıla da, çönki spirtlı eçemleklärdän kergän aqçalar byüdjetnıñ baytaq öleşen tulılandıra iç. Başqortstan möselmannarı diniä näzaratı räise, möfti Nurmöxämät xäzrät Niğmätulla da eçkeçelekkä qarşı köräşneñ törle alımnarın, şul isäptän dinne dä qullanu kiräk dip isäpli. Mäğlüm ki, mäçetle awıllarda, eçkelek küreneşläre dä bik qurqınıç däräcädä tügel. Ä mäçetsez awıllarda imansızlıq öçen kiñ yullar açıla, dip isäpli möfti xäzrät. Töpkeldäge başqort awıllarında bulğanda da Nurmöxämät xäzrät yıldan – yıl iserek ir – atlarnı ğına tügel, ä xatın – qızlarnıñ da işäyüen kürep canı ärnüen äytä. Elek – elektän bezneñ möselman xatın – qızlarına bötenläy xas bulmağan bu yaman küreneş xäzer ğädätigä äylänep bara.

«Araqı şaytan rizığı ul häm adäm balaların da keşelek sıyfatlarınnan mäxrüm itep maymılğa äyländerä», – di Nurmöxämät xäzrät. Bu Başqortstan möselmannarı diniä näzaratı räise, möfti Nurmöxämät xäzrät Niğmätulla fikerläre buldı. Diniä näzaratına yaña yılnıñ berençe comğa namazına distälärçä keşe kilgän ide. Aralarında ölkännär genä tügel, ä yäşräklär häm berniçä bala da küzgä çalındı. Ä 80 yäşlek Asnaf ağa Xäsänov biregä Asqın rayonınıñ ataqlı tatar awılı Qubiäzdan kilgän. Asnaf ağa üz awıllarındağı mäçetneñ imamı ikän, şul uq waqıtta ul Asqın rayonı dini oyışmalarınıñ möxtäsibe wazıyfaların ütäwen dä äytte. 600 xucalığı bulğan Qubiäz isemle tatar awılında mäçet 1990 yılda tözelgän. Yäştän ük dinebezgä qarata xörmättä bulğan Asnaf ağa şul yıldan birle mäçetne citäkli, keşelärgä iman nurı tarata. Asnaf ağa xäzer inde Asqın rayonı üzägendä dä kirpeçtän ike qatlı mäçet tözelep betep kilüye xaqında äytte. Bik matur bulaçaq ul, di din ähele. Asnaf ağa belän eçkeçelek problemı turında da söyläşep aldıq. «Bezneñ Qubiäzda unöç yıl elek mäçet tözelgänçe, xalıq här cirdägeçä yığılıp kitep eçä ide, – di Asnaf ağa Xäsänov. – Ä soñğı yıllarda, Allağa şöker, bu yaman küreneş kimi başladı. Mäçetkä yörüçelär dä yıldan – yıl arta. Baytaq keşelär aqıllarına kilep, dingä, imanğa tartıla. Ä eçkeçelekkä qarşı köräşne xökümät qaramağına ğına, yäki tabiblarnıñ üget – näsıyxätlärenä genä qaldıru döres tügel, här ğäilä bu zäxmätkä qarşı köräşne üzendä başlarğa burıçlı. Ata – anası eçmäsä, yaxşı ürnäk kürsätsä, balalar da yünlegä öyränä. Ä köne – töne iserek ata belän ananı kürep üskän bala üze dä şul tayğaq yuldan kitä. Menä şundıy fikerläre belän urtaqlaştı yaña yılnıñ ikençe könendä din ähellärebez. Eçkeçelek problemına iğtibar itüyebez oçraqlı tügel, çönki tatar belän başqort milläten soñğı ille – altmış yılda nıqlap ağulıy başlağan bu zäxmät zur faciğälärgä kiterä. Ayıruça bäyrämnär çorlarında ällä küpme bäla –qazalar kiterep çığara araqı söremendä yörgän millättäşlärebez. Yaña başlanğan yılıbızda bu yaman küreneştän qotıluğa az ğına alğa adımnar atlıy alsaq ta faydağa bulır ide. Maymıl yılın eçep – iserep, maymıllanıp ütkärmik tuğannar! Dönyağa üzebezne barı tik yaxşı yaqlarıbız belän genä tanıtıp yäşik.

Fänis Fätxi, Ufa
XS
SM
MD
LG