Accessibility links

Кайнар хәбәр

Ramil Bignov: Tatar tele statusı mäs''äläsendä tatar oyışmalarınıñ fikere üzgärmi


Başqortstandağı başqort belän tatar xalıqları arasındağı üzara milli mönäsäbätlär yaña 2004 yılğa ayaq basqaç ta aktual bulıp qala. Soñğı atnalarda ayıruça respublikadağı tatar xalqı tele statusı mäsäläse teldän töşmi. Bu täñgäldä tatar milli oyışmaları citäkçeläre häm aktivistları ber törle uylasa, başqort milli xäräkäte liderları bötenläy başqa fikerdä tora. Alar bu mäsälädä qatğıy qaraşta: Başqortstanda tatar telenä däwlät tele statusı birelergä tieş tügel, aña räsmi status birü dä bik citkän, dip belderä alar. «Azatlıq» radiosınıñ uzğan tapşıruında birgän äñgämäsendä Bötendönya başqort Qorıltayı Başqarma komitetı räise Äxmät Söläymanov ta şuşı uq fikerne äytte. «Ägär tatarlarğa däwlät tele statusı birsäk, republikadağı çuaşlar, marilar häm başqa azraq sanlı millätlär dä şul uq statusnı däğwa itäçäklär», – dip belderde Äxmät Söläymanov. Bu fiker yaña tügel inde, anı başqort milli oyışmaları citäkçeläre dä, başqort ğälimnäre dä moñarçı gel tılqıy kilde. Äle dä iñ berençe itep şuşı argumentnı kiterä alar. Äxmät Söläymanov Başqortstan şartlarında üz fikeren genä äytä almy. Dimäk, ul yuğarı xakímítlar uylağan niätlärne dä yañğırata. Şulay bulğaç, xäzer Başqortstandağı tatar milli oyışmaları citäkçeläre republík citäkçelege tatar telenä däwlät tele statusı tügel, ä räsmi status birep kenä bu mäsälägä noqta quymaqçı bula axrı digän uyğa kilä başladı. Başqortstan tatar milli xäräkäteneñ 12 oyışması yañaraq, yaña yıl aldınnan ğına Ufada ütkärgän berlektäge cíınnarında fiker alışqannan soñ, tatar telenä fäqät däwlät tele statusı birüne taläp itärgä kiräk digän qatğí qararğa kilde häm republík citäkçelegenä möräcäğätlär dä äzerläde. Ämma älegä räsmi xakímítlar bu problemnı xäl itä başlaw turında läm – mim. Şuña kürä dä tatar oyışmaları citäkçeläre älege mäsäläne kön üzägennän töşermäskä, anı gel iskä töşerep torırğa niätli. Kiläse atnada, 13 ğínwar könne Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qömitetı äğzaları üzläreneñ çirattağı utırışına cíıla. Anda bıyılğı yılğa başqarılası eşlär turında zur söyläşü, plannar qabul itü bulaçaq. Şunıñ belän berrättän ağımdağı kiçektergesez eşlär xaqında da fiker alışaçaqlar, şul isäptän republík tatar xalqınıñ tel statusı mäsäläsen xäl itä başlawnıñ berençel xästärlekläre buyınça da. Tatar oyışmaları citäkçeläre tatar tele statusı Räsäy prezidentın saylawlarğa qädär xäl itelergä tieş dip saní. Çönki aña qädär xäl itelmäsä, xakímítlar bu problemnı tağın ozaq waqıtlarğa onıtaçaq.

Tatarstannıñ Başqortstandağı säwdä – iqtisadí wäkilçelege citäkçese, Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qömitetı räise urınbasarı Ramil Bignov fikerençä, tatar milli oyışmaları republíkta tatar telenä fäqät däwlät tele statusı birüne genä taläp itärgä qarar itkän ide häm alar üz mönäsäbäten üzgärtmäde.

– "Qayber başqort milli oyışmaları liderlarınıñ häm başqort ğälimnäreneñ tatar telenä däwlät tele statusı birelsä, şunı uq başqa millätlär dä sorí başlayaçaq digän arğumentı döres tügel, – di R. Bignov. – Çönki, berençedän republíkta tatar xalqı sanı 1 million yarım çaması, başqortnıñ üzennän dä kübräk. İkençedän, Räsäyneñ başqa töbäklärendä bişär, xätta cide telgä däwlät tele statusı birelüe täcribäse bar. Misal itep Dağıstan respublikasın kiterü dä citä".

Başqortstandağı tatar tele yazmışı turında Ufada ğına tügel, ä tatarlar küpläp yäşägän rayonnarda da borçılalar häm anı saqlaw, yaqlaw öçen xällärennän kilgänçä eşlär başqaralar. Republíknıñ Çaqmağış rayonında 2004 yılda berençe tapqır tatar tele häm ädäbiätı uqıtuçılarınıñ zur kiñäşmäse bulıp ütte. Anda şul töbäk rayonnarı möğällimnäre belän bergä Ufadan da qayber tatar ğälimnäre häm möğällimnäre qatnaştı.

Başqortstannıñ tatarlar iñ küp yäşägän rayonnarnıñ berse – Çaqmağış uqıtuçıları oyıştırğan bu fiker alışu möğällimnärneñ üzläre äytüençä, bik tä waqıtlı häm fähemle bulğan. Kiñäşmä barışında anda qatnaşuçılar rayon mäktäplärendä tatar tele häm ädäbiätı uqıtunıñ aldınğı täcribäläre belän dä urtaqlaşqan. Bik kiräkle bu oçraşuda çığış yasawçı möğällimnärneñ fikere ber buldı: ana telebezne üzebezdän başqa berkem dä yaqlamayaçaq. «Tatar awıllarında köçläp başqort tele häm ädäbiätı uqıtunı kertü dä barı tik üzebezneñ üşänlektän, köçsezlek kürsätep, awızıbızğa su qabıp torudan ğına»,– dip assızıqladı tatar tele häm ädäbiätı uqıtuçıları.

Älege kiñäşmä barışında tatar tele häm ädäbiätı uqıtuçılarınıñ baytağınıñ yañaça eş alımnarı kertüe, Qazannan üzläre yörep, klasstan tış däreslär öçen dä törle kitaplar alıp qaytuları açıqlanğan. Mondí aldınğılıq, älbättä, maqtawğa layıq. Ämma barıber küpçelek uqıtuçılar «xäzer tizdän tatar mäktäplären başqortlaştırıp beteräçäklär» digän sıltaw belän iskegä genä yabışıp yata. Tanılğan tatar ğälime, fän doktorı, Uqıtuçılar belemen qämilläşterü institutı möğällime Äxät Niğmätullin fikerençä, tatar tele häm ädäbiätı uqıtuçıları qaysıberdä haman da elekke däresleklär nigezendä genä uqıta. Ä bit tatar tele soñğı yıllarda ällä níkdär üzgäreşlär kiçerde. Onıtılıp baruçı matur süzlärebez, ğíbarälärebez kire qayttı. Ana tele häm ädäbiätı uqıtuçılarınıñ küpçelege isä şularnı qullanmí.

Şuşı uq fikerne Ufadağı tatar tele ğälimnäre, professorlar Radik Sibäğätov belän Sufín Powarísov ta yaqlí. Alarnıñ süzlärenä qarağanda, Başqortstandağı tatar mäktäplärendä tatar tele häm ädäbiätın uqıtuçılar soñğı waqıtta telebezdä bulğan uñay üzgäreşlärne üzläre dä nıqlap öyränergä tieş, şunsız alar balalarıbızğa teldäge yañalıqlarnı öyrätä almayaçaq. «Nindi genä qısular bulsa da, Başqortstanda tatar tele betmäyäçäk häm anıñ tamırın qorıta almayaçaqlar,– di Radik Sibäğätov. – Andí omtılışlar kiläçäktä tatar belän başqort arasında zur nizağ çığaraçaq. Çönki tatar endäşmäs– endäşmäs tä, ber kütärelep çığar. Ä andí ızğış başqortqa kiräkme. Älbättä, kiräkmi». Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qömitetı räise urınbasarı wazífaların da başqaruçı Radik ağa Başqortstan prezidentı Mortaza Räximovnıñ republíkta yäşäwçe tatarlarnıñ tele statusı mäsäläsen xäl itäçäkbez, digän wäğdäse dä buş süzlär genä bulıp qalmayaçağına ışana. Million yarım tatarnı borçığan mäsäläne uñay xäl itü Başqortstanda millätara kierenkelekne köne – säğäte belän yomşartır ide.
XS
SM
MD
LG