Çirattağı atnalıq matbuğat küzätüendä bez Xalıqara “Miras” jurnalınıñ 2004nçe yılnıñ ğinwar ayında çıqqan berençe sanı belän tanıştırabız. Bu jurnal 1991nçe yılnıñ 2nçe aprelennän birle çığa. Miras aylıq, ictimaği-säyäsi, fänni-populyar häm ädäbi-näfis jurnal. Anıñ bıyılğı tirajı 4000 danä.
Bezdä qunaqta “Miras” jurnalı baş möxärrireneñ berençe urınbasarı Firdäwes Zarif:
Xalıqara «Miras» jurnalınıñ bıyılğı 1nçe sanı dönya kürde häm üzeneñ uquçılarına ireşte dä inde.
«Miras» mönbäre» säxifäse Tatarstan Respublikası Prezidentı Mintimer Şäymievneñ Tatarstan Respublikası Däwlät Sovetınıñ däwlät suverenitetı turında Deklaratsiä iğlan itüneñ un yıllığına bağışlanğan plenar sessiäsendä yasağan «Suverenitetnı nığıtu yulında un yıl» digän analitik çığışı belän açıla.
Tatarstan Respublikası mädäniät ministrı İldus Tarxanovnıñ älege säxifädä dönya kürgän «Tatarstan Respublikası mädäniäte häm mirası» isemle xezmäte Tatarstan Respublikası mädäniät ministrlığı oyıştırıluğa 50 yıl tulu uñayınnan yazılğan.
«Ädäbi miras» säxifäsendä Nizametdin Ğälişer Näwaineñ «Färhad häm Şirin» digän şiğri romanı urın alğan.
Älege şiğri romannan ber özek:
Färhadnıñ Şapur belän Ärmänstanğa baruıBu qırdan iltüçe, tuqtap bu töştä,
Barır yulnı söyläp birde bu töstä:
Uyanıp şunda Färhad, açtı küzen,
Xäterläde Şapurnıñ hämmä süzen.
Räsem töşte tağın yadına anıñ,
Güzäl il kilde küz aldına anıñ.
Äle irtä, belenmi küktä tañ da,
Küzendä sörmä bar kükneñ haman da.
Torıp, Şapur yanına kilde tağın,
Übärgä dip yaqın dusnıñ ayağın.
Sizep tawış, uyandı şunda Şapur,
Qarañğı töndä kürde ul ğäcäp nur.
Dide: «Kil, äy, ğaşıqlarnıñ şahı, üt!
Sineñ ezlär — ğaşıqlar qiblası kük.
Yünältteñ nik minem yanğa küñelne,
Moñar säbäp kiçäge süz tügelme?»
Bu süz telgä alınğaç tağı ber qat,
Ayağına anıñ baş quydı Färhad.
Dide: «Äy, sin, zäğif' cannıñ teräge!
Sineñ süzlär — yörägemneñ teläge.
Torıp wäğdäñdä, yaqtırt sin yözemne.
Ütärgä sin tieş birgän süzeñne!»
Bu süzlärne işetkäçten dä Şapur,
Dide: «Äy, sin, cihan yaqtırtuçı nur!
Bulam yuldaş disäñ, — cännät miña yul.
Telägeñ bulsa şul, yulğa xäzer bul!»
Patriot-şağir Nur Bayan — tatar ädäbiätendä tirän ez qaldırğan şäxes. Qızğanıç ki, ädipneñ kitapları bügenge köndä näşer itelmi.Akademik «Miras» jurnalı, älege xälne istä totıp, Nur Bayannıñ mirasın xalqıbızğa qaytara başladı. 1nçe sanda kürenekle şağirneñ «Qaraxmät» isemle poeması basılğan.
Akademik Marsel' Äxmätcanov «Ädäbiät ğalime Säğit İsänbaev» digän xezmättä oluğ ğalimneñ tormış yulı häm eşçänlege xaqında bay mäğlümat birä. 1nçe sanda Säğit İsänbaevnıñ «Gabdulla Tuqaynıñ tormış häm icat xronikası» isemle xezmäte dä birelä.
«Tuqay isän çaqta uq Fatix Ämirxan, Ğalimcan İbrahimov, Ğäli Räxim şikelle kürenekle ğalimnär-ädiplär tarafınnan «Xalıq şağire», aldınğı häm böten yaqtan «Azat şağir» digän böyek isem belän tanılğan ide inde», — dip başlıy üzeneñ xezmäten Säğit İsänbaev.
— Tuqaynıñ tormışın, bigräk tä anıñ icatın tikşerü, öyränü yulında küptän inde nıqlı nigez salınğan. Ğalimcan Niğmäti, Cämal Wälidi, Ğomär Ğäli şikelle ölkän buın ädipläre — ğalimnäre dä bu turıda küp ğilmi xezmätlär yazdılar, Tuqay turında ütkärelgän ğilmi sessiälärneñ zur külämle xezmätläre dä matbuğatta çığarıldılar. Ä Böyek Watan suğışınnan soñğı yıllarda Tuqaynı centekläp öyränü mäs’äläse kiñäyep kitkänne sez kürenekle yäş ğalim — tänqitçelärdän: Ğali Xalitneñ «Gabdulla Tuqay häm XX yöz başında tatar ädäbi xäräkäte» (rus telendä, 1956), «Tuqay ütkän yul» (1962), İ. Nurullinnıñ «Tuqay estetikası» (1956), «Tuqay icatı» (1964), YÄ. Ağişewnıñ «Gabdulla Tuqay icatı. Sotsial'-politik momentlar» (rus telendä, 1954), İ. Pextelevneñ «Puşkin — Lermontov — Tuqay » (rus häm tatar telendä, 1949), R. Ğanievanıñ «G. Tuqaynıñ satirik icatı» (rus telendä, 1964) şikelle zur monografiälärennän küräsez. Şunıñ öçen bu keçkenä genä xezmättä quyılğan bezneñ maqsat — Tuqaynıñ icatın öyränü häm ul turıda süz yörtü tügel, bälki anıñ tormışında häm icatında bulğan waqiğalarnı, alarnıñ buluları tärtibendä tezep kürsätü genä».
Tatarstan Fännär akademiäse prezidentı, akademik Mansur Xäsänovnıñ «Aldınğı fän üzäge» isemle analitik xezmäten «Fänni miras» säxifäsennän uqırğa mömkin.
Mäğlüm bulğança, kiläse yılda märkäzebez Qazan qalası nigezlänügä 1000 yıl tula. Tatar ictimaği üzäge prezidiumı äğzası Äxät Yosıpov «Mäşhür qala» digän tarixi poemasın älege kürenekle waqiğa uñayınnan yazğan.
«Miras» säxnäse» säxifäsendä Ğayaz İsxaqinıñ «Oluğ Möxämmäd» isemle tarixi draması näşer itelgän.
Bu tarixi dramadan ber özek tıñlap ütik. Berençe pärdädän 2nçe küreneş. Mäskäw ilçeläre, urıs boyarların Vasiliy Sabakin, häm Andrey Galitayevnı qabul itkändä - Oluğ Möxämmäd xan:
“Bez tatarlar sezgä hiçber yaxşılıq eşlämädekme? Babalarımız böten urıs ilendä tınıçlıq qordılar, böten ileñezdä yullar, küperlär saldılar, yulbasarlıqnı yuq ittelär, çit il säwdägärläre tınıç kilep kitärlek, kärwan yörerlek xäl tudırdılar. Mäskäw knyäzen bez oluğ knyäz' yasadıq, başqa knyäzlärgä Mäskäw knyäzenä muyın iärgä bez boyırdıq. Vasiliyğa Mäskäw oluğ knyäz'lege yarlığın min birdem. Minem yärdämem berlä ul xäzerge qüätkä kilä aldı..popıñıznı oluğ pop-patriarx yasadıq.... Bez - Täñreneñ ğädellegenä ışanğan möselmannar- sezne dä, Allanıñ cäza-bälässennän qotqarır öçen arada tınıçlıq, duslıq yasawğa öndimez.”Akademik Marsel' Äxmätcanovnıñ «Başqort şovinizmı çağılışı» digän fänni bäyälämäse belän äbünäçelär «Fänni tänqit» säxifäsendä tanışırlar.
Marsel' Äxmätcanovnıñ «Başqort şovinizmı çağılışı» digän bäyälämäsennän ber özek uqıp ütik:«Äytergä kiräk, mondıy säyäsät Başqortstandağı tatarlarğa qarata global' däräcädä ütkärelä ikän. Mäktäp-uqıtu, propaganda, iqtisadi-säyäsi yassılıqlarda monıñ yözlägän misalların kürsätergä mömkin. Mäsälän, Ufada tatar mäktäpläre öçen näşer itelgän tatar ädäbiäte däresleklärenä genä iğtibar itik. Menä bezneñ alda Başqortstandağı tatar mäktäpläreneñ 5nçe sıynıfı öçen klasstan tış uqu kitabı itep M. X. İdelbayev häm F. N. Zinnätullinnar tözegän «Başqortstan tuğan cir genäm» digän däreslek yata, 208 bittän ğibärät bulğan bu kitapqa çınlıqta tatar ädäbiäte wäkilläre kertelmägän diärlek».
«Nurixan Fättäx — bar säläten, belemen, ruxi köçen ädäbiätkä bağışlağan talantlı yazuçılarıbıznıñ berse. … Yazuçı ädäbi äsärneñ il tormışında niqädär citdi, xörmätle urın biläwen tirän añlıy. Şunlıqtan kitap yazuğa, anıñ sıyfatına ütä cawaplı, taläpçän qarıy, anı xalıq eşe, namus eşe sanıy», — dip yaza akademik Färit Xatipov «Tarixi janrnı üsterüçe» isemle icat portretında. Ğälim kürenekle ädipneñ tormış yulın küzdän kiçerep, icatına centekle ğilmi analiz yasıy.
«Miras» kitapxanäse» säxifäse — jurnal eçendäge jurnal kebek. Bu säxifädä tarixi äsärlär häm xalqıbız yäşäyeşeneñ möhim temalarına icat itelgän ädäbi äsärlär basıla. Afzal Şamovnıñ «Tön», Äxät Ğaffarnıñ «Täñre yulında», Rafis Ğizzätullinnıñ «Çarasızlıq» digän xikäyäläre, Nurislam Xäsänovnıñ «Xaqiqät xaqı» isemle ädäbi-dokumental' poveste — änä şundıylardan.
Respublikabız xalqınıñ sälämätlegen nığıtu öçen küp köç quyuçı şifaxanälär — Tatarstannıñ zur baylığı. «Livadiä» şifaxanäse — alar arasında däwalawnıñ näticälelege belän genä tügel, ä tarixi ähämiätkä iä buluı belän ayırılıp tora. Äkräm Minhacnıñ «Tängä şifa, canğa sixät…» digän essesı şul tarixnı bäyän itü yağınnan da üzençälekle.
«Millät dönyasında» säxifäsendä xalqıbız tormışındağı möhim waqiğalar xaqında mäğlümat birelä.
Sez xalıqara «Miras» jurnalınıñ çirattağı — 1nçe sanına küzätü tıñladığız. Bezdä qunaqta “Miras” jurnalınıñ baş möxärrir urınbasarı Firdäwes Zarif buldı. Özeklärne Mälikä Basıyr uqıdı. Atnalıq matbuğat küzätüe şuşınıñ belän tämam .
Aldağı atnadağı matbuğat küzätüendä yäşüsmerlär jurnalı “Yalqın”nıñ soñğı sannarı turında söylärbez. Şulay uq x.t. sezgä 1917nçe yılğı Revolyutsiägä qädär bulğan balalar matbuğatı turında qunağıbız KDU aspirantı Aysılu Ğälievanıñ mäğlümatları da bik qızıqlı bulır.
Azatlıq radiosı Mälikä Basıyr, Qazan.