Nişläpter, yış qına tuğan tel, millät, tarix digän töşençälärne nindider öçençe sortlı, kiräkmägän närsä dip sanıylar. Xäyer, härkemneñ millätkä, telgä, mädäniätkä, xätta dingä bitaraf qalu xoquqı bar. Qalsın äydä, läkin ul milli nigilist üzen internatsionalist dip äytergä aşıqmasın. Çönki ul barıber nindider teldä söyläşä, nindider mädäniätne, ädäbiätne kütärä. Ber qayda da tamırsız, telsez bulırğa tırışuçılarnı xörmät itmilär. Ğädättä andıylar üz millätennän xurlanu säbäple, planeta keşese bulıp kürenergä tırışa.
Xäzer inde tuğan telen yaqlağanda ruslardan ürnäk alır zaman da citte. Soñğı aylarda Latviädä rus telen, rus mäktäben yaqlaw kampaniäse bara. Çınnan da, elekke sovetlar berlegendä yäşägän sovet keşese çit ildä qaldı. Xäzer inde anda başqa tel östenlek itä, rus tele berençe urınnan ikençe däräcägä töşä.
Latviädä rus mäktäplärendä qayber fännär latış telendä uqıtıla başlağan. Küptän tügel Rigada ütkän rus uquçılarınıñ demonstratsiäsendä 10 meñläp bala qatnaşqan. Demonstrantlarnıñ qullarında kisken şiğar'lär, latış mäğrifätçelären faşistlar belän çağıştırğan video-kliplarnı televizor aşa kürsätälär. Rus mäktäplären yaqlaw ştabınıñ liderı Aleksandr Kazakov şuşı video-kliplarnı töşerergä dä, latış xakimiätenä qarşı usal süzlär yazılğan futbolkalarnı tekterergä dä aqça tapqan. Kazakovnıñ kesäsendä Rusiä Duması deputatı Dmitriy Rogozinnıñ yärdämçese digän tanıqlığı da bar.
Latviä uramnarında rus demonstrantlarınıñ şiğar'läre mondıyraq: - «Русская школа - наш Сталинград”, “Руки прочь от наших школ”, “Латвия - Позор Европы”. Bez inde monnan torıp Latviä xakimiätlären dä, ruslarnı da xurlarğa yäki xuplarğa tieş tügelder. Härkemneñ üz telen yaqlarğa xaqı bar. Läkin här ike yaq şaqtıy qatı pozitsiädä tora bit.
Möstäqil' däwlät Latviä uramnarına çıqqan şuşı ilneñ mäğärif ministrı Karlis Şadurskisnı baş inkvizitor dip atarğa qurıqmıylar. Rus telen yaqlaw xäräkäte menä nindi cırlar başqarıp uramnarda yöri: “Черный Карлис, что ты вьешся, над моею головой. Ты реформы не добьешься, слышишь, Карлис, я не твой. Эй, Шадурскис, ты запомни, что мы дышим как хотим, что чужего нам не надо, но своего не отдадим». “ Menä niçek köräşälär bit tuğan tel öçen.
Mondıy qawğa nigä kilep çıqqan? Ä menä ni öçen. Rus mäktäplärendä 10nçı sıynıfta uquçılarğa däreslärneñ 60% latış telendä bireläçäk ikän. Dimäk, 9 sıynıfqa qädär fännärneñ 100% rus telendä uqıtıla häm yuğarı sıynıflarda, institutqa kerer aldınnan 4-5 predmet latış telendä kertelä. Bu borılış, çınnan da, ciñel genä bulmas. Kemder sızlanıp, şöbhälänep, qarşı torır. Läkin anda yäşäwçelärneñ barısı da latış telen öyränügä qarşı çıqmıy ikän. Şunısız uqu da, karyera yasaw da qıyın, dilär. Läkin barıber, 100 meñnärçä keşe şunda tuıp, şunda üsep, şul däwlätneñ telen östen itep tanırğa telämi. Andağı ruslarnıñ artında zur häm köçle däwlät - Rusiä bulmasa, möğayın, rus tellelär ayaq teräp tora almasar ide.
Ni öçen şulay täfsilläp söylim min bu xällärne? Barıber kiläçäktä Latviä üz telendä yäşärgä cıyınuınnan baş tartmas bit. Ä menä ni öçen. Rusiäneñ üzendä, xätta milli respublikada - Tatarstanda, tuğan telne predmet bularaq tügel, ä belem birü tele bularaq qullanuğa bezneñ balalar, ata-analar niçek qarıy? Rusiä töbäklärendä, tatarlar berniçä yöz meñ yäşägän urınnarda tatar telendä geografiä yäki biologiä, matematika uqıtqan mäktäplär niçäw? Yuq şul, xätta predmet bularaq atnağa ike märtäbä tatar tele uqıtılsa da, bez şatlıqtan ürle-qırlı sikeräbez. 10 sıynıfta tatarça belem alğan tatar balaların sez yış oçratasızmı? Qayda kürgänegez bar alarnı? 60-40% tügel, xätta 5% bulsa da. Min Latviädäge elekke sovet keşeläre kebek bala-çağalarnı uramğa çığarırğa öndämim. Tik barıber qarıyq äle. Başqalar tuğan tellärenä menä şulay yabışıp yatalar ikän, ni öçen tatar yäki başqort ciñel genä üz telennän waz kiçärgä tieş? Mäktäptä, öydä, teatrda, kitapxanädä tuğan telne tigez däräcägä quyarğa kem qomaçawlıy?
Älbättä, däwlät tarafınnan tanılu, status kiräk. Millionnan artıq tatar yäşägän Başqortstanda tatar tele däwlät tele bulmasqa tieş dip bäxäsläşüçelär bar. Yänäse, ber respublikada 3 tel däwlät statuslı bulsa, kübräkkä kitmäsme? Ä bit Dağıstanda, Kabarda-Balqar, Qaraçay-Çerkes respublikalarında ike tügel, öç, xätta 6-8 tel däwlät tele statusına iä. Şveysariädäge alman, fransuz, retro-roman, italyan tellelär üz tellärendä söyläşä, belem alalar. Unitar däwlät İtaliäneñ tönyağındağı almannar da şulay. Küräseñ, bu xalıqlar san yağınnan zur bulmasalar da, ixtıär häm niätläre belän üzläreneñ mänfägat'lären yaqlıy belgännärder. Üz teleñne üzeñnän küpsenmäskä genä kiräk. Böten xikmät şunda.
Rimzil Wäli
