Tizdän Saranskida “Mordoviä” ensiklopediäsınıñ ikençe tomı dönya kürergä tieş. Şunıñ belän 12 yıldan artıqqa suzılğan zur ber eş betäçäk. Sovet zamanında 80 nçe yıllar axırında küp kenä ölkälär häm respublikalar üzläreneñ ensiklopediäların yaza başladılar. Ensiklopediä yazu – ciñel eş tügel, älbättä. Qayber ölkälär häm respublikalar bu eşne tiz genä eşlädelär, mäsälän, Penza ölkäse häm Başqortostan. Ämma, misalğa alğanda, Penza ölkäseneñ ensiklopediäsı yuğarı sıyfatlı çıqmadı, qızğanıçqa qarşı, çönki ölkä citäkçeläre bu ensiklopediänı tiz genä, çirattağı yubileyğa beterergä quşqannar ide häm anda bik küp xatalar, döres bulmağan yäisä tikşerelmägän faktlar kerep qaldı. Kiresençä, Penza xalqınıñ, şul arada Penza tatarlarınıñ da, küp kenä ğorurlanırdıy informatsiäsı, mäğlumatları töşep qaldı. Ä qayber ölkä häm respublikalarda aşıqmıy ğına eşlilär, döres mäğlumat cıyıp, ul mäğlumatlarnı yañadan—yaña tikşerep kenä yazalar.
Mäsälän, “Tatarstan” ensiklopediäsınıñ älegä berençe tomı ğına dönya kürde. Tağı 4 tom yazılırğa tieş. Älbättä, Mordoviä Tatarstannan keçeräk, muqşı—erzya xalqı tatarlardan azraq, şunnan “Mordoviä” ensiklopediäsınıñ küläme dä bik zur tügel — ul 2 tomlı ğına.
Bu ensiklopediäda Mordoviä tatarları turında bulğan häm tatarlarğa qağılğan mäqälälär 130 dan artıq bulsa da, monda tatarlar öçen küñelne ärnetkeç momentlar da küp. İñ yamanı — ensiklopediä tatarlarnıñ bu cirlärgä kilüen haman “mongolo—tatarsqoyı naşestvie”, “mongolo—tatarsqoyı iğo” belän bäyli. Şulay itep tatarlar monda 13 ğasırda ğına kilgän bula. Ä çınında isä bezneñ borınğı bortas, macar babalarıbız 7—8 ğasırdan uq inde xäzerge Mordoviä cirlärendä bilgele.
Tuğan cirebezdä yäşäwebezneñ waqıtın 500 yılğa qısqartıp qına qalmıy bu yaña ensiklopediä. Tatarlar belän bäylängän qayber mäqälälär ensiklopediädan töşerelde, tatarlar turında, alarnıñ tormışınıñ törle yaqları turında mäqälälär şundıy qatı qısqartıldı, – yuqqa çıqqan däräcädä genä qaldı. Mäsälän, Mordoviä mäçetläre, alarnıñ tarixı turında täfsille mäqälädän mäçetlärneñ isemlege genä qaldı — nindi rayonda nindi awılda niçä mäçet bar. Artıq berni dä yuq — mäçetlär barlıqqa kilü tarixı da teksttan töşerelgän, nindi tör mäçetlär bula, mäçetlärneñ nindi üzençälekläre bula – ul närsälär da yuq. Şul uq waqıtta ensiklopediäda Mordoviä çirkäwläre, monastır'ları turında bik zur häm bik täfsille materiallar urnaştırılğan.
Borınğı babaları meñ dä ike yöz yıldan artıq yäşägän cirlärdä tatarlar xäzer ügi balalar xälendä yäşi — alarnıñ ğorurlanırlıq tarixı da yuqqa çığarıla – alar bit monda “mongolo—tatarski zaxvatçik”lar dip kenä sürätlänä. Monnan çıqqan distälägän tatar murzalarınnan ensiklopediäda tik Aqçurinnar qaweme genä telgä alına. Qalğannarı – Devletkil'deevlar, Yenğalıçewlar, Yenikeewlar, Quğuşewlar, Qudaşewlar, Kulunçakovlar, Maksutovlar, Mansurovlar, Tenişewlar, Teregulovlar, Uteşewlar häm başqalar turında bernindi dä mäğlumat yuq. Äyterseñ, niçämä—niçä yöz yıllar alar bu cirlärneñ xucaları da bulmağan.
Ensiklopediänıñ Mordoviä mäğärifı tarixı turında yazılğan öleşendä tatar ädäbiätına Xadi Taqtaşnı, Şärif Qamalnı tärbiälägän mädräsälär, mäktäplär turında süz dä yuq. Ä menä revolyutsiäğa qadär bulğan urıs—muqşı mäktäpläre, uçilişçeları turında bu ensiklopediäda bik täfsilläp söylänelä.Bilgele tatar dramaturğı Ğafur Kulaxmetov häm Böek Watan suğışında häläk bulğan ädäbiät belgeçe Möxämmätşa Mamin turında mäqälälärne başta kergezgän bulsalar da, soñınnan ensiklopediädan alıp taşlağannar. Nik? Yänäse, alar laureat tügel, professor tügel. Yarıy äle, Hadi Taqtaşnı, Şärif Qamalnı häm Abdraxman Äpsälämovnı qaldırğannar.
Tatar ädäbiätı turında yazılğan mäqäläne äle ensiklopediäğa bötenläy üzgärtep kertergä cıyınalar. Yänäse, “Mordoviä” ensiklopediäsına Mordoviä tatarları ädäbiätı ğına kerergä tieş, çönki Qul Ğali, Gabdulla Tuqay, Ğalimcan İbragimov, Ämirxan Yeniki häm başqa yözärlägän tatar yazuçıları – alar bit Mordoviäda tumağan, şunnan alarnıñ kollektiv icatı bulğan berböten tatar ädäbiätı turında mäqälä Mordoviä ensiklopediäsına kermäskä tieş.
Ämma niçek inde Mordoviäda tuğan tatar yazuçılarınıñ ğına ayırım ädäbiätı bulsın? Äye, monnan çığuçı tatar ädipläre tatar uquçısına bilgele – şağirlär Hadi Taqtaş, İbrahim Başmakov, yazuçılar Şärif Qamal, Abdraxman Äpsälämov, Faxrelislam Agiev, ädäbiät belgeçläre Zahid Nurkin häm Möxämmätşa Mamin, Mordoviä cirendä dramaturgıybıyz Ğafur Kulaxmetov kümelgän. Ämma niçek alarnıñ icatınnan ğına torğan ayırım ber tatar ädäbiätı turında mäqälä tözergä bula? Bu bit aqılğa sıymağan närsä. Ensiklopediä möxärrirläre şulay äytä – alay bulsa, kiñräk alırğa bula, böten mişär yazuçıları häm şağirläre icatın üzenä kertkän tatar ädäbiätı turında mäqälä yazarğa bula.
Äye, mişärdän çıqqan şağirlär häm yazuçılar tatar ädäbiätında küp. Musa Aqyeget, Zaxir Bigiev, Ğafur Kulaxmetov, Ğayaz İsxaqi, Şärif Qamal, Hadi Taqtaş, Adel' Qutuy, Kärim Tinçurin, Şämil Usmanov, Xasän Tufan, Abdraxman Äpsälämov, Qawi Näcmi, Ämirxan Yeniki, Mösäğit Xabibullin häm başqalar. Ğalimnär uylawı buyınça, borınğı şağirlärebez Qotıb, Säyf Sarai häm Utız—İmäni dä çığışları belän mişärlär bulğan di.Ämma niçek inde mişär yazuçılarınıñ häm şağirläreneñ icatın berböten tatar ädäbiätınnan ayıra alasıñ di? Tatar ädäbi telennän ayırım bulğan mişär ädäbi tele dä yuq, ayırım mişär ädäbiätı da yuq. Işanırğa bula – tatar xalqın tarqatırğa tırışuçılarnıñ mişärne tatardan ayıru xıyalları berqayçan da tormışqa aşmas.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
