Äye, qäderle tıñlawçılar, Rusiädäge räsmi radio bäyräme bügen bezneñ öçen iñ möhim tema bulıp tora. Çönki törle ölkälärdä yäşäwçe tatarlarnı häm başqortlarnı şuşı mizgeldä radiodan başqa närsä berläşterä soñ? Kibetlärgä kerep alğan pıyala şeşälär, televizorda kürsätelgän erotik videokliplar, cimerek yullar, tözek yortlar bu yulı isäpkä alınmıy. Millät, tuğan tel töşençälären küz aldında totqanda, barı tik radio dulqınnarı ğına bezne qawıştıra. Menä şunı iskä alıp, Şamil Usmanov 1927 yılda SSSRda iñ berençelärdän bulıp radiotapşırularnı ğämälgä quyğan. Uzğan ğasırnıñ 20-yıllarında yözlärçä çaqrımnan torıp tawış işetterü üze ber moğciza bulğan, ä sibelgän tatarğa ul bigräk tä äcäl daruına äylängän. Ul waqıtta bit äle televizor da, kosmik korablar dä, İnternet ta, xätta “Azatlıq” radiosı da bulmağan.
Bez bit inde şuşı radio tarixınıñ xikmätleräk yağın iskä alırğa yaratabız. Bulğan andıy xällär. Äytik, ber ildän ikençe ilgä elekke zamannarda radio aşa tä'sir itü bulğanmı? Äytik, Rusiä külämendä törle millät tellärendä möräcäğät itü buldı mikän? Bulğan. Xätta Germaniä külämendä bulğan ul. 1943-44 yıllarda almannarğa äsirlekkä töşkän tatar häm başqortlar Germaniäneñ, Pol'şanıñ törle töbäklärendä bulğannar. Häm xätta şul waqıttağı alman komandovaniese tatarlar öçen radio açqan. Döres, ul tönge säğät berlärdä häm 15-20 minut qına däwam itkän. Ämma törle lagerlarda yatuçı äsirlärgä maxsus radioalğıçlar aşa tatarça tapşırular citkerü mömkinlege tudırılğan. Anıñ bit tapşıru efirda çığu ber moğciza bulsa, potensial tıñlawçınıñ radioalğıç tabuı häm anı irenmiçä qabızıp tıñlawı ikençe ber xikmät. Şulay itep, xätta alman äsirlegendäge tatarlarğa da qısqa dulqınlı radio tapşırular açıp mataşu bik qızıqlı tarixi fakt. Menä şul radioda eşlägän babay suğıştan soñ tağın sovet lagerlarında utırıp qaytıp, bik ozaq yıllar buyı Çuwaşiänıñ Kanaş stansiäsendä yäşäde. Anıñ belän äñgämäne barı tik “Azatlıq” radiosı aşa ğına ber tapqır işetterergä ölgerdek.
Säyäsätçelär radioğa hiç bitaraf tügel. Xäzerge çorda “Azatlıq”, “Свобода”, BBС radioları ällä qaydan Yevropadan Rusiägä yañğıratıla. Artıq azıp kitmäsennär öçen, kiräkmägän tapşırularnı tomalaw çarası da tabılğan bulğan. Qazannıñ Gor'ki uramındağı radio binasınıñ çarlağında gluşitel' cihazı güläp utırğan. Monısı äle anıñ iñ zurı tügel. Şähär çitlärendäge ozın-ozın timer maçtalarda da gluşitel'lär bulğan. Alarğa kitkän elektr energiäse keçeräk ber şähärne yaqtırtırğa citärlek bulğan. Allağa şöker, xäzer andıy äkämätlär yuq. Xäzer inde radio tügel, çit ilneñ televizorları ällä nindi boyevikları, şärä xatınnarı belän fatirlarğa kilep kerälär. Läkin televizor ul küz öçen qızıqlı räsem, ämma küñel häm aqıl öçen operativ mäğlümat, dönyağa sibelgän säyäsi xäbär haman da äle radio aşa kübräk tarala. Çönki radio tıñlağanda teläsä nindi başqa eş belän dä şöğellänep bula. Bigräk tä maşinada yörüçelär radionıñ qäderen belä.
Çit ildän säyäsi xäbär taratuda Amerika, Angliä, Germaniä, Qıtay küptännän ostalıq kürsätä. Sovetlar Berlege häm Rusiä dä çit illärgä törle tellärdä tapşıru alıp bara. Ämma busı äle balaları ğına. Ä çit ildän torıp başqa däwlätkä tä'sir itü buyınça radionı qullanunıñ märkäze Ufa qalasında bulğan. İkençe dönya suğışı yıllarında Komintern dip atalğan xalıqara kommunistik oyışma liderları Ufada yatqannar. Valter Ulbrext, Palmiro Tolyatti, Dolores İbarruri häm başqalar şunda urnaşqan Komintern radiosı aşa Yevropadağı fikerdäşlärenä möräcäğät itkännär. Ul waqıtta Ufadan Yevropa üzägenä işettererlek stansiälär bulğan ikän.
Tağın ber xikmät. Radio digän moğciza tuğaç, şähär uramnarında yäki awıl üzägendä bağana başındağı qalay çiläk qädär ber nämästäkäydän tawış, muzıka yañğıratılğan. Ä xalıq ber urınğa cıyılıp, başların yuğarığa töbäp radio tıñlağan. Suğış çıqsa da, ciñü kilsä dä, bälä-qaza quzğalsa da şunnan işetelgän. İñ baylarğa häm däräcälelärgä üz öyendäge qara tälinkädän räxätlänep tapşırular tıñlaw üze ber baş citmäs moğciza bulıp kürengän. Menä xäzer İnternetnıñ öygä kerüe kebegräk ber xikmät bulğan ul. Qısqası, radio tıñlaw, anı uylap çığaru, radiotapşırular äzerläw 20 ğasırnıñ iñ zur moğcizası. 21 ğasırda da ul haman da isän. Üzegez işetep torasız bir.
Rimzil Wäli
