Näq 84 yıl elek, 27 may könendä Tatarstan Sovet Sotsialistik Avtonomiäläre respublika oyışqan bulğan. 1920 yılda kommunistlar firqäseneñ Üzäk komitetı avtonomiä respublikasın tözü turında dekret qabul itä. Şuşı dokumentqa nigezlänep Tatarstan 1992yılğa qädär yäşägän bulğan. 2004 yılnıñ 27 mayında Üzäk arxiv idäräsendä şuşı waqiğağa bağışlanğan kürgäzmä eşli başladı. Üzäk arxiv idäräse cibärgän xäbärdä äytelgänçä, 20nçe yılda şuşı dekretnıñ qabul itelü belän, Tatarstannıñ däwlätçelek tarixı başlanıp kitä. Ämma, tarixi kitaplarğa iğtibar itsäk, 1917-20 yıllarda xällärneñ bötenläy başqaça däwam itärgä mömkin ikänen küräbez. Mäsälän Bulat Soltanbäkov möxärrirlegendäge «Tatarstan tarixı» kitabında bolay dip yazılğan:
«Bolşeviklar xakimiäte urnaşqaç, 1917 yılda millätlärneñ xoquqları turındağı deklaratsiä qabul itelä. Anda «Rusiädä yäşäwçe xalıqlar üz bilgelänü, xätta möstäqil däwlät tözü xoquqına iä» dielgän bulğan. Tatar millätçeläreneñ ber öleşe, kommunistlar yağına bassa, ikençelär bolşeviklarğa qarşı oyışmalarda tora. 1917 yılnıñ közendä Sadri Maqsudi citäkçelegendä «Milli mäcles» eşen başlap cibärä. Näq şuşı cıyında RSFSR eçendä İdel-Ural ştatların oyıştıru turında qarar qabul itelä. Proyekt avtorı tatar ğalime Ğalimcan Şäräf, İdel-Ural Ştatlarına Qazan häm Ufa gubernasın, Orenbur, Perm, Samara häm Sember gubernalarınıñ ber öleşen kertergä täqdim itkän. Bu däwlät parlament belän idärä itelergä tieş bulğan, respublikağa kergän här millät, din wäkillärenä tulı xoquq wäğdä itelgän. Ğalimcan Şäräf, İlyas Alkin, Färit Säyfi-Qazanlı häm başqalar İdel-Ural ştatlarınıñ konstitutsiäsen, waqıtlı xökümäten häm däwlätneñ çiklären bilgelärgä tieş bula. «Milli mäcles» 1918 yılnıñ 1 martında İdel-Ural ştatların tözü turında iğlan itärgä cıyınğan bulğan. Bolşeviklar xakimiäte mondıy plan belän kileş almıy, häm maxsus oyıştırılğan inqıylab ştabı İlyas häm Cangir Alkinnarnı, Tokumbätovnı, Mozaffarovnı qulğa ala, tatarlar oyıştırğan uram cıyının quıp tara, möselmannar qorıltayına ul’timatum quyıla. İdel-Ural ştatın iğlan itmägän oçraqta, totqınnarnı irekkä çığarırğa wäğdä itelä. «Milli mäcles» ştatlar turındağı plannarnı kiçekterergä bula. Wazğiät kierenke bulsa da, ike yaq ta, ğäskärlärne xäräkätkä kiterergä qıymıy. Soñınnan barlıqqa kilgän Tatar-Başqort avtonomiäse respublikasın tözü turında proyekt küplärne Sovet ile xakimiätläre belän kileşterä alsa da, ul tormışqa aşmıy qala. Ozaq-ozın söyläşülär çorınnan soñ, Qazan kommunistları täqdime belän, Tatar avtonomiäle respublikasın tözü turında deklaratsiä qabul itelä. Monda da Ğalimcan Şäräf – proyekt avtorı bula. 1920 yılnıñ 27 mayında dekretqa Xalıq komissarları Şurası räise isemennän Vladimir Lenin qul quya».Xäzerge Tatarstannıñ Üzäk arxiv idäräsendä açılğan kürgäzmädä, şuşı dekretnıñ töp nösxäse kürsätelä dä. Anda şulay uq, Qazan guberna komitetınıñ Said-Ğäliev citäkçelegendäge inqıylap komitetına wazifalarnı tapşırğan waqıtlarda töşerelgän räsem dä täqdim itelä. Şulay uq, Çuaşiäneñ Şığırdan awılı krestyannarınıñ, alarnı da Tatar avtonomiäle respublikasına kertü turında üteneç xatı da saqlana. Şundıy uq xatnı, Noqrat gubernasına kergän mari awılı xalqı da yazğan bulğan. Şuşı häm başqa dokumentlar belän kürgäzmädä, Üzäk arxiv idäräse binasına tanışıp bula.
Bikä Timerova.
