Accessibility links

Terrorğa qatnaşı bulğan immigrantlar Germaniädän qualaçaq. Bala tabıp qaysı ildä watandaşlıq alıp bula?


Azatlıq dulqınnarında ay sayın çığıp kilgän Möhacirlek tapşıruında bez sezne dönyada immigratsiägä qağılışlı iñ soñğı yañalıqlar häm yaña qanunnar turında söyläp - yulğa çığarğa cıyınuçılarnıñ tormışın ciñläytergä tırışabız, xörmätle tıñlawçılar. Säfärgä kitü turında uylamasağız da, dönyada nilär bulıp yatqanın belergä xoquqığız bar. Mäcbüri küçep kitkän qaçaqlar lagerlarda üz ğömerläreneñ niçä yılın uzdıra? Dönyanıñ qaysı bulsa da ilendä - bala tabıp şul ilneñ watandaşlığın alu mömkinlege bulğan däwlät qalamı? Çex hawa yulları şirkäte üz oçqıçların xäzer inde Rusiäneñ 4 şähärenä cibärä, ä Rusiä turistları sanı artmıy... monıñ säbäpläre närsädä?

Qaçaqlarğa yardäm itü agentlıqları häm Waşingtonda urnaşqan Amerikanıñ qaçaqlar komitetı, qaçaqlar öçen tözelgän lagerlar– kiräksez, faydasız, qanunsız häm moral yaqtan qabul itelerlek tügel", dip belderde. "Dönyada qaçaqlar - 2004" dip isemlängän yaña xisapta, komitet xalıqara cämäğätçelekne "qaçaqlarnıñ problemaların çişü urınına" alarnı törmägä oxşaş ber urınğa yabıp quyuda ğayepläde. Xisapnıñ avtorı Merril Smith süzlärenä qarağanda xökümätlärgä qaçaqlarnı ber urınğa bikläp alarnı xäräkät itü, belem alu häm eşläw mömkinlegennän mäxrüm itü – iñ ciñel yul häm bu keşe xoquqların bozu bulıp tora. Dönyadağı 7 millionnan artıq qaçaq lagerlarda kimendä 10 yıl ğömeren uzdıra ikän...

Yıl sayın millionlağan möhacir xäyerçelektän qaçırğa teläp yäşäwe yaxşıraq bulğan illärgä kitergä tırışa. Elek elektän Yevropada mondıy illärneñ berse – Germaniä ide. Suğışlar barğan Balkannan, Ğiraqtan, Äfğanstannan, şulay uq totrıqsızlıqtan häm aqçasızlıqtan qaçqan töreklär häm rusiä keşeläre monda küpläp kilde. Ämma soñğı yıllarda, inde bezneñ tapşırulardan da belüegezçä, xörmätle tıñlawçılar, möhacirlek qanunnarı qırıslandı. Yevropa Berlegenä kergän illärdä berdäm immigratsiä qanunnarı qabul itü – qatği taläp itep quyıldı. Häm menä näticäse – bu atnada ğına bäyän itelgän sannarğa qarağanda, uzğan yılda Germaniä pasportı alğan çit il keşeläreneñ sanı 9%qa kimegän häm här yıl kimi bara ikän. Elekkegeçä, alman watandaşı bulğannarnıñ kübese – töreklär, annan soñ İran , Serbiä häm Çernogoriä keşeläre kilä. Uzğan yılda Germaniä pasportın alğan 140 meñ 700 keşeneñ yartısınnan kübese, tögälräk itep äytsäk – 61%tı – Germaniädä kimendä 8 yıl yäşägän häm eşlägän çit il belgeçläre. Germaniä kanslerı Gerhard Şröder häm oppozisiädäge xristian demokratlar arasında berniçä ay däwam itkän bäxäslärdän soñ - bu atnanıñ sişämbesendä taraflar urtaq fikergä kilde. Kansler alğa sörgän – yuğarı kvalivikasiäse bulğan çit il belgeçlärenä Germaniädä daimi yäşäw xoquqı birü turındağı täqdimne oppozisiä qabul itte. Oppozisiä isä üz çiratında – cinäyät qılmasalar da - terrorğa qatnaşı bulğan barlıq keşelärne Germaniädän çığarıp cibärüne qanuni yaqtan yaqlawğa ireşkän. Soñğı atnalarda oppozisiä, 2001nçe yılnıñ sintäberendä New York häm Waşingtonda bulğan terror höcümnären oyıştıruçılarnıñ yaqın iptäşläre, Hamburgta yäşägän Mönir al-Möttasadiq häm Abdel-Ğani Mzoudi''nı Germaniädän quarğa kiräk dip basım yasadı. İsegezgä töşerep ütäm, xörmätle tıñlawçılar, mäxkämä utırışında çığışı belän Morokkodan bulğan bu ike yeget Äfğanstanda Al-Qaida lagerlarında öyränülär ütkännären tanığan ide. Ämma alarnıñ berseneñ ğayebe yuq, dip tabıldı, ikençese – mäxkämäneñ kiläse utırışına qadär irekkä çığarıldı. Şulay itep Germaniäneñ möhacirlär turındağı qanunında üzgäreşlär kötelä, kemder moña şatlana, kemder qayğıra. Terrorğa qatnaşı bulmağan keşelärneñ borçılırğa säbäbe yuq, diergä bulır ide, ämma yaña qanunnıñ näticäläre cirle idarälärneñ ni däräcädä tögäl häm ğadel eşläwlärenä bäyle bulaçaq. Qanunnı tikşerer öçen Germaniä parlamentınıñ tübän häm yuğarı palataları iün ayında cıyılaçaq.

Çit ildä yäşäp qalu öçen – anda sıyınu xoquqı soraw yä eş urnı tabu''dan tış moñarçı tağın ber yul bar ide, xörmätle tıñlawçılar. Bar ide, dip äytäm, çönki bu mömkinlek inde xäzer bette diärlek. İqtisadi yaqtan tärräqi itkän qayber illär, äytik, Amerika Quşma Ştatları elegräk – üz territoriäsendä tuğan balağa avtomatik räweştä amerikan watandaşlığı birä ide. Bu uñaydan qayber mäzäk xällärne dä isegezgä töşeräsezder. Yökle xatınnarnıñ Amerikağa barğan oçqıçlarda yäisä okean aşa çığuçı köymälärdä bala tabuın. İñ möhime – anıñ hawası yä suı inde amerikan bulsın. Kemgäder mäzäk, ä kemgäder bu yaxşı aqça eşläw çığanağı ide. Xäzer inde mondıy tärtip beterelde. Yevropanıñ ber genä ilendä – tuğan balağa watandaşlıq alu xoquqı İrlandiädä qalğan. Ämma 11 iün könne, Yevropa Parlamentına saylawlar belän bergä İrlandiädä şuşı mäs''älädä referendum ütkärergä täqdim bar. "Bala-watandaş" xoquqı İrlandiäneñ 1937nçe yılğı konstitusiäsenä yazılğan. Näq şul säbäptän İrlandiädä sıyınu xoquqı sorağan xatın-qız möhacirlärneñ yartasınnan kübese – bala kötä ikän. İrish Times gazetında dönya kürgän fiker beleşü näticälärenä qarağanda – xalıqnıñ 54%tınıñ – konstitusiäneñ bu matdasen ğamäldän çığarırğa kiräk dip sanıy, 24%tı ğına – qalsın, yaña tuğan balalarnıñ barısına da İrlandiä watandaşlığı birelsen, dip sanıy. Bu mäs''älädä tawış birü bulırmı-yuqmı, bulsa – anıñ näticäläre turında bez sezgä aldağı tapşırularıbızda xäbär iterbez.

Häm bügengä soñğı yañalığım, Azatlıq radiosınıñ töp baş fatirı urnaşqan Praga şähärennän. Uzğan atnadan başlap Çex Hawa Yulları şirkäte Samarğa oça başladı. Şulay itep – Samar Pragadan turığa oçıp bulğan Rusiäneñ 4nçe şähäre buldı – moña qadär Çexiä başqalasınıñ Mäskäw, Peterbur häm Yekaterinbur belän turı hawa bäyläneşe bar ide. Ägär iğtibarlı tıñlawçıbız xäterläsä – Çex Hawa Yulları şirkäte kiläçäktä Qazanğa oça başlarğa da cıyına ide. Bu xaqta bez sezgä xäbär ittek. Ämma çexiäneñ turism räsmiläre beldergänçä, Rusiägä ni qadär genä oçqıç cibärmä – turistlar sanı barıber artmayaçaq. Xäzer Pragağa yalğa yılına 125 meñ Rusiä keşese kilä ikän. Ägär viza bulmasa – Çexiägä ike tapqır kübräk , yağni 250 meñ keşe kilergä riza bulır ide. Yevropa Berlegenä kerü – viza alunı tağın da qatlawlandırırğa, ilçelekneñ eşen arttırırğa mömkin.

Alsu Qormaş, Praga
XS
SM
MD
LG