Bilgele, ğadi xalıq belän idarä itär öçen härber ilgä, härber däwlätkä köçle, namuslı, üzgä keşelärne üz ixtıyarlarına buysındırırğa sälätle başçılar kiräk. Bu başçılar ilneñ häm däwlätneñ doşmannarına qarşı suğışırğa härwaqıt äzer bulırğa tieş, alarnıñ härwaqıt köçläre häm därtläre bulırğa tieş. Bu başçılar üz qaramağında bulğan ğadi xalıqnı ilneñ qanunnarına buysındıra alırğa tieş. Ämma mondıy keşelärgä burıçlar ğına tügel, bik küp östämä xoquqlar da birelgän. Bu ayırım burıçlar häm xoquqlar alarğa üzlärenä genä birelmägän, alarnıñ balalarına da küçkän. Mondıy keşelär qatlamın aristokratiä dip atıylar. Tatar däwlätlärendä dä aristokratiä bulğan. İñ yuğarı urında xan bulsa, annan soñ qaraçı, bäk, soltan, oğlan, ğurgen, tarxan häm başqalar bulğan. Alarnıñ bötenesen morza dip ataw ğädätkä kergän.
Tatar aristokratların bez xäzer dä morzalar dip atıybız.
27 mayda Qazanda Bötendönya tatar kongressı binasında Tatarstanda yäşäwçe tatar morzaları cıyılğan ide. Cıyılışnı Kärim Yauşev, Färit Urazaev häm Ayrat Teregulov alıp bardılar.
Bilgele, 1992 yılda Ufa şähärendä Tatar morzaları mäclese oyışqan ide inde. Anıñ berençe citäkçese märxum Säit murza knyaz' Yenikeev ide. Säit abıy üzeneñ «Oçerk istorii tatarsqoğo dvoryanstva» isemle kitabında tatar morzalarınıñ tarixın bik täfsilläp birgän ide. Säit abıy bu kitapnı arxivlarda 30 yıldan artıq ezlänülär näticäsendä yazdı. Qızğanıçqa qarşı, Säit morza 1997 yılda wafat buldı häm anıñ urınına TATAR MORZALARI MÄCLESE räise itep Rif morza knyaz' Aqçurin saylandı. Ä xäzerge waqıtta Ufadağı TATAR MORZALARI MÄCLESE citäkçese itep Maqsat morza Mamleev eşli. Anıñ urınbasarı Kärim morza knyaz' Yauşev şulay äytte
– Bügen, minem fikeremçä, küpmeder däräcädä tarixi kön. Älbättä, Başqortostanda Tatar morzaları mäclese 10 yıl elek oyıştırılğan ide, ämma anıñ Qazanda oyıştırıluı ul ayırım säyäsi ähämiätkä iä, çönki Qazan ul tatar däwläteneñ simvolı bulıp tora. Tatar däwläten şunduq küz aldına kiterä torğan häm näq Qazanda tatar aristokratiäsınıñ wäkilläreneñ bergä tuplanuı, cıyıluı, ber-bersen belüläre, tuplanuları – ul dönya külämendä tatar däwläte bulğan häm anıñ yañadan ayaqqa basuı ixtimal digän töşençäne küz aldına kiterä, näq Qazanda oyıştırıluı. Menä min bügen, dulqınlanıp xätta küpmeder däräcädä, qabul ittem mondağı bu oyışma tözelüen. Qazanğa, döresräge, Qazan xanlığına, minem yıraq babam, anıñ iseme bäyle, – Arça bäge bulğan, Yauş bäk. Ä menä bu urıs patşası İwan basıp alğanda Yapança bäk belän bergä suğışqannar alar. Häm şuña kürä dä menä bu Qazanda oyıştırıluı, bigräk tä menä bu meñ yıllıq aldınnan oyıştırılu, äyeme, häm menä bu Qazanda, Qazannıñ meñyellığına tatar aristokratiäsı wäkilläreneñ uqmaşuı ul yaña tös, häm äyter idem, yaña säyäsi tös tä birüe ixtimal, ägär aña barırğa teläsäk.
– Kärim morza, 1552 yılda sezneñ borınğı babağız Yauş bäk Qazan şähären yaqlağan, ä sezneñ belän yänäşädä utırğan Ayrat Teregulov häm kompozitor Renat Yenikeewnıñ urtaq borınğı babası knyaz' Yenikey üzeneñ 10 meñ keşelek Tömän ğaskäre belän urıs padişası Yawız İwan belän bergä kilep Qazannı cimergännär. Bu paradoks tügelme?
– Qazannı aluda qatnaşqanmı, yaqlağanmı, süz bara bit tatar aristokratiäsı turında, alar aña qarap qına aristokrat buludan tuqtamağannar. Şuña kürä bügen menä oyıştıra torğan, menä şul tatarnıñ zatlı näsellären berläşterä torğan oyışma, bälki, menä bu üze ayırım tarixi ähämiätkä iäder, tatar öçen tarixi ähämiätkä. Tegeläre dä, boları da, aqları da, qızılları da, yäşelläre dä, bötenese berläşä, nixayät berläşä, zaman berläşterä. Bälki kiläçäktä menä, ütkännärneñ açı xakıykaten añlap kiläçäktä şul xatalar bulmasın öçen menä bu yaña oyışma tatar morzalarınıñ tegeläre, boları bergä oyışuları bälki menä bu, şundıy yaña yunäleş birer tatarğa.
Bu Ufadağı Tatar morzaları mäclese räise urınbasarı Kärim morza knyaz' Yauşev ide.
Ämir abıy Teregulov ğomere buyı Qazanda teplotexnik bulıp eşlägän, xäzer pensiäda. Anıñ borınğı babaları xäzerge Mordoviäda urnaşqan Temnikov, tatarça Tömän şähäre yanında yäşägän tatar morzaları bulğan. 18 ğasırda Yenikeewlar, Teregulovlar, häm başqa morzalarnıñ ber öleşe Mordoviädan Başqortostanğa küçep utırğan. Ämir abıy Teregulovnıñ babaları Başqortostanda Yaña Qarğalı awılına nigez salğan. Ämir abıy, bügenge cıyılış turında berniçä süz.
– Bügenge cıyılışıbız, minemçä, bik kiräk närsä ide. Küptännän kiräk ide oyıştırırğa şundıy oyışmalarnı. Häm dä ışanam, aldağı könnärebezdä yäş buınnarğa bik küp fayda kiteräçäk bu. Allaxu birsä, menä, isän bulsınnar barsı yäşlär. Bügen oyıştırılğannan çıqqan böten täqdimnärne dä alar kürerlär dä, tıñlarlar da, eşlärlär dä şulay, Allaxu birsä dip.
Bu Ämir morza Teregulov ide.
Bu yaña oyışma BÖTENDÖNYA TATAR KONGRESSInıñ ber öleşe bulıp eşlärgä cıyına. Ufadağı TATAR MORZALARI MÄCLESEnä dä BÖTENDÖNYA TATAR KONGRESSIna kerergä täqdim itelde. Älbättä, Qazanlağı TATAR MORZALARI MÄCLESE , Ufadağı morzalar mäclese kebek ük, Rusiäneñ dvoryannar cıyılışı belän tığız elemtädä eşlärgä cıyına. Mäskäwdäge tatar morzaları isä tulısınça Rusiä dvoryannar cıyılışı belän eşlilär. Qazandağı TATAR MORZALARI MÄCLESE üzeneñ gerol'dik komissiäsen oyıştırır häm tatar morzalarınıñ şäcärälären tikşerep, morzalarğa tieşle şähadätnamälär birer. TATAR MORZALARI MÄCLESEneñ gerol'dik komissiäse tatar morzalarına, knyaz'lärenä birgän dokumentlarnı bötendönya aristokratik cämäğäte tanırmı, yuqmı, ulsı älegä bilgesez.
Xäzer süz tanılğan tarixçı Damir İsxakovqa
– Bu bügenge cıyılış, minemçä, bik ähämiätle. Tatar morzaları cämğıäte tözü turında monda Tatarstanda da söyläşü buldı. Şundıy äyber kilep çıqtı – böten tatar morzaları häm bäkläre näselläre Rossiä dvoryannar sobraniesındı registratsiä ütä almıy, çönki alarnıñ rus patşaları tarafınnan birgän dokumentları yuq. Ämma alarnıñ zatlı näsel ikännäre bilgele. Şuña kürä monda şundıyraq fiker işetelde häm ul, minemçä, ähämiätle – bu mäcles, ul tulayım Rus dvoryannar cämğıätenä kerü mäcburi tügel. Ul möstäkıyl' bulıp oyışa ala häm Tatar kongressına kerä ala, ä inde telägän şäxeslär häm oyışmalar, ägär dä alarnıñ qullarında rus dvoryannar cämğıäte birgän dokumentlar bar ikän, anda kerä alalar. Busı ber, ikençese, min şunı ähämiät dip sanıym, bu ictimaği oyışma bularaq Tatar kongressı qarşında mondıy oyışma bulsa, bezneñ öçen bik ähämiätle, çönki şul tübä östendä böten Rossiä häm xätta başqa illärdän dä zatlı tatarlarnı tuplarğa bula, şuşı oyışma tiräsendä. Min uylıym, alğa taba şundıy yul belän kitärgä kiräk, diep. Häm minem küzätülär buyınça, monda cıyılğan küpçelek äğzalar şul fikergä qolaq saldılar häm kileştelär, dip uylıym.
Bu Qazanda Tatar morzaları mäcleseneñ oyıştıru utırışı turında tarixçı Damir İsxakov söyläde.
Azatlıq radiosı öçen Qazannan İrek Bikkinin.
