Soñğı yıllarda Qıtay ğäcäyep zur iqtisadi üseş kiçersä dä, säyäsi reformalar, keşe xoquqların saqlaw ölkäsendäge täräqqiat anda ällä ni alğa kitmäde digän fiker kiñ taralğan. Bu ölkädäge köräş tarixında Tiananmen waqiğäläre ayırım urın alıp tora. 1989-nçe yılnıñ yazında Pekinneñ şuşı üzäk mäydanında meñlägän student ildä demokratik reformalar taläp itep tuğız atna buyı tuqtawsız cıyın ütkärgän ide. Şul cıyınnıñ iñ yuğarı noqtası maynıñ 15-enä, Qıtay başqalasına Sovetlar berlegendä "üzgärtep qoru"nı başlap cibärgän Mixail Gorbacov kilü könenä turı kilde. "Üzgärtep qoru"nıñ üz ilenä dä cäyelüennän şürlägän Qıtay citäkçeläre Gorbaçovnı Tiananmen mäydanında qarşılawnı üzgärtep, soñraq, ul inde kire Mäskäwgä qaytıp kitkäç anda xäwef xäle iğlan itte. Xakimiatneñ ireklek taläp itkän studentlar belän qarşılığı 4-nçe yün tönendä mäydanğa meñlägän ğäskär, tanklar häm qorallanğan maşinalar kertü belän tämamlandı. Qıtaynıñ yuğarı citäkçelege demokratik reformalar telägän xalıqtan şulay arınırğa buldı.
Audio, Tiananmen 1989
Ğäskärlärneñ Tiananmen mäydanına kerüen ul könne şul tirädä bulğan amerikan John King da kürep torğan, 1989-da ul Qıtayğa Pekin universitetında uqu öçen kilgän bulğan häm cıyınnı bastıru waqıtında Quşma Ştatlarnıñ ABC telekanalına yardäm itkän.
Audio, John King
"Min torğan urınnan sez xärbilärneñ teläsä qaya atuın kürä alır idegez. Min bergä uqığan häm aq külmäk kigän ber yeget yanına yögerep kildem, anıñ uñ yağında da, sul yağında da al qan tapları bar ide, ul, küräseñ, ike keşe artında torğan bulğan, alarnıñ ikesenä yädrälär elägep, qannarı minem sıynıftaşıma çäçrägän" dip xäterli 15 yıl elek Pekinneñ Tiananmen mäydanındağı xällärne John King. Ul çaqta anda niçä keşeneñ hälak buluı bügenge köngä qädär bilgele tügel, qayberäwlär bu san berniçä meñ tiräsendä disä, ikençeläre ülüçelär alay küp bulmadı dip belderä. Şul ğına mäğlüm - Tiananmen waqiğäläre Qıtaydağı demokratik xäräkätkä zur orım yasadı, ildä säyäsi reformalar ütkärü omtılışın şaqtıy ozaq waqıtqa tuqtattı. Anda haman da kompartiäneñ citäkçel monopoliäse däwam itä, iqtisadi reformalar ütkärügä dä şuşı partiä üz xakimiaten saqlap qalu maqsatında ğına barırğa buldı dip isäpli qayber belgeçlär. Soñğı 15 yıl eçendä Qıtay zur üzgäreşlär kiçerde, läkin anıñ säyäsi sisteması üzgärmäde dip belderä misal öçen Minxin Pei, Qıtayda tuğan, läkin Quşma Ştatlarda belem alğan säyäsät belgeçe.
Audio, Minxin Pei
"Qıtay bügen bötenläy başqa ber il, cämğiat bularaq ul küpkä açığraq, küpkä mulraq, häm bügenge Qıtay küpkä törleräk. Läkin anıñ säyäsi sisteması üzgärmägän kileş qaldı, kompartiä üz monopoliäsen haman da saqlıy, ul iqtisadnı üsterergä, läkin säyäsi sistemanı yabıq totarğa tırışa" di Minxin Pei. Qıtaynıñ yaña citäkçese Hu Jintao, ildäge xakimiatne tänqitläwçe, ireklek dawlawçı dairälärgä qolaq salırğa äzer toruın kürsätsä dä, ul misal öçen ay sayın zialılarnı cıyıp alar belän törle möhim mäs''älälärne tikşerä, Qıtaynıñ xäzerge yuğarı citäkçelege bügen dä, 15 yıl elek Tiananmen mäydanında kütärelgän taläplärne qabul itärgä, tirän säyäsi reformalar ütkärügä äzer tügel dip belderä belgeçlär.
Kärim Kamal
Audio, Tiananmen 1989
Ğäskärlärneñ Tiananmen mäydanına kerüen ul könne şul tirädä bulğan amerikan John King da kürep torğan, 1989-da ul Qıtayğa Pekin universitetında uqu öçen kilgän bulğan häm cıyınnı bastıru waqıtında Quşma Ştatlarnıñ ABC telekanalına yardäm itkän.
Audio, John King
"Min torğan urınnan sez xärbilärneñ teläsä qaya atuın kürä alır idegez. Min bergä uqığan häm aq külmäk kigän ber yeget yanına yögerep kildem, anıñ uñ yağında da, sul yağında da al qan tapları bar ide, ul, küräseñ, ike keşe artında torğan bulğan, alarnıñ ikesenä yädrälär elägep, qannarı minem sıynıftaşıma çäçrägän" dip xäterli 15 yıl elek Pekinneñ Tiananmen mäydanındağı xällärne John King. Ul çaqta anda niçä keşeneñ hälak buluı bügenge köngä qädär bilgele tügel, qayberäwlär bu san berniçä meñ tiräsendä disä, ikençeläre ülüçelär alay küp bulmadı dip belderä. Şul ğına mäğlüm - Tiananmen waqiğäläre Qıtaydağı demokratik xäräkätkä zur orım yasadı, ildä säyäsi reformalar ütkärü omtılışın şaqtıy ozaq waqıtqa tuqtattı. Anda haman da kompartiäneñ citäkçel monopoliäse däwam itä, iqtisadi reformalar ütkärügä dä şuşı partiä üz xakimiaten saqlap qalu maqsatında ğına barırğa buldı dip isäpli qayber belgeçlär. Soñğı 15 yıl eçendä Qıtay zur üzgäreşlär kiçerde, läkin anıñ säyäsi sisteması üzgärmäde dip belderä misal öçen Minxin Pei, Qıtayda tuğan, läkin Quşma Ştatlarda belem alğan säyäsät belgeçe.
Audio, Minxin Pei
"Qıtay bügen bötenläy başqa ber il, cämğiat bularaq ul küpkä açığraq, küpkä mulraq, häm bügenge Qıtay küpkä törleräk. Läkin anıñ säyäsi sisteması üzgärmägän kileş qaldı, kompartiä üz monopoliäsen haman da saqlıy, ul iqtisadnı üsterergä, läkin säyäsi sistemanı yabıq totarğa tırışa" di Minxin Pei. Qıtaynıñ yaña citäkçese Hu Jintao, ildäge xakimiatne tänqitläwçe, ireklek dawlawçı dairälärgä qolaq salırğa äzer toruın kürsätsä dä, ul misal öçen ay sayın zialılarnı cıyıp alar belän törle möhim mäs''älälärne tikşerä, Qıtaynıñ xäzerge yuğarı citäkçelege bügen dä, 15 yıl elek Tiananmen mäydanında kütärelgän taläplärne qabul itärgä, tirän säyäsi reformalar ütkärügä äzer tügel dip belderä belgeçlär.
Kärim Kamal