Millät dip artıq mawığıp kitmibez mikän? Çınnan da, qaywaqıt arttırıp cibärmibezme? Üzebezneñ din, üzebezneñ tel, tarixi watanıbız dip kön sayın, säğät sayın qabatlawdan kemgä fayda? Anı bit millätsez dä, dinsez dä yäşäp bula. Xäteremdä, Xabarovski yaqlarında ber Xäyrullin familiäle millättäşebez belän oçraşırğa turı kilde. “Нет, я не татарин” di bu. Aldan beleştem, çığışı belän Tatarstannan, tatarlar yäşägän rayonnan. Ata-babası da bezneñ toqım. Xäyrullinnan miña bernärsä dä kiräkmi ide. Barı tik qızıq itep kenä tanışırğa telädem. Çit cirlärdä qañğırıp yörgän ber qärdäşebez, citmäsä üze baş tabip, milli cämğiätkä yöri başlasa, üzenä dä, azsanlı tatarlarğa da küñelleräk bulır dip uylağan idem. Ä tege “min tatar” tügel di. Ä min äytäm, bälki sin başqort yäki kazaxtır, üzbäk-fälän tügelme? “Нет” dip qırt kisä tege. Һiç kenä dä törki millättän bulası kilmi. Ällä, min äytäm, bu yaqta yapon yağına tägäri başlağanmı? Anısı da raslanmadı. Sizäm ki, ul şähärdäge küpçelek tanışları, bigräk tä citäkçelär belän ber ük millät bulırğa teli. “Ä nişläp familiäñ Xäyrullin soñ sineñ?” dip sorağaç, axırğı cawabı şul buldı: “случайно” di.
Älegä qädär onıta almıym. Bälki çınnan da adäm balasınıñ tege yäki bu näsel, millät, däwlät, qala, awıl, ğailä qoçağında tuıp üsüe Xoday häm oçraqlıq quätennän genä xäl itelgänder? Läkin inde xäl itelgäç, härkem üzeneñ kemlegen, nindi ğöref-ğadätlärgä, mädäniätkä iärüen üze belä. Sez ber aq çalmalı qom ğäräbeneñ qızu taş östendä duñğız salosın kisep araqı çömerep utırğanın küz aldına kiteräsezme? Qıyın. Küñele belän üzeneñ ata-baba imanına, xätta xorafatına buysınğan bu ğäräp luçşe yatıp ülä, ä bu eşne eşlämi. Dimäk, keşeneñ milli, dini xise häm ışanıçı bar häm anıñ belän sanlaşırğa kiräk. Milläten ciñel genä üzgärtep, ata-baba ruxınnan qotılıp, zur däräcälär, baylıqlar yaulaw mömkinlege bulsa, nişlärseñ? Xoday bit andıy sınawnı da cibärä.
Bu atnada Başqortstannıñ xalıq şağire, tirän fikerle häm talantlı şäxes Mostay Kärim küptän tügel Tatarstan xalıq şağire isemenä layıq bulğan Renat Xarista qunaqta buldı. Bu ike şağirlärneñ ikesen dä Mintimer Şäymiev qabul itte. Prezidenttan çıqqaç, Mostay Kärimnän soradılar: sin tatarmı, başqortmı? Başqortstan respublikası başqort xalqın häm ädäbiäten yaqlağan häm kütärgän şağir mondıy sorawlarğa ber süz belän genä cawap birmi. Min Mostay Kärim, di ul. Qaywaqıtta “min başqort” yäki “min tatar” dip şul könne oçraşqan dairäneñ küñelen kürü ciñelräk bulır ide. Üzeneñ kemlegen, milläten härkem üze xäl itä. Näsel genä tügel, üzañ buyınça. Monda närsä iğtibarnı cälep itä? Mostay Kärim üzeneñ çığışı belän tatar, tiptär buluın açıqtan-açıq tanıy. Äbiseneñ tamırları başqorttan buluın iskä alğaç, añlaşıla inde. Başqort telendä icat itsä dä, ul barıber tatar keşese bulıp qalğan. Äle dä öydä onıqları belän üz telendä söyläşä. Başqortstan Respublikasınıñ, başqort xalqınıñ simvolına äylänsä dä, barıber Mostay bulıp qalğan. Ä Mostaynıñ kem ikänen beläbez. Anıñ awıldaşları Färidä Kudaşeva, Säyfi Kudaş, Zıya Qamali kebek zatlı millättäşlärebez tatar xalqınıñ ğorurlığı. Xäyer, ber ük mädäniättä, fol'klorda, sänğättä, ğöref-ğadättä ğömer itkän tatar-başqort berlegen ayırıp quyu da döres bulmas. Ayırırğa tırışsalar da. Mäs’äläne Mostay ağanıñ onığı Timerbulat üzençä xäl itep quydı. “Min rossiänin” dide ul. Läkin andıy millät yuq.
Monısı şulay. Milläten alıştıruçılar siräk bulsa da, oçrıy. Alar turında berkem dä söyläşergä telämi. Niçekter uñaysız. Tege Yıraq Şärıqtağı Xäyrullin iskä töşä. Ni äytäseñ? Ne stoit.
Häm öçençe törle qärdäşlär. Millätsez häm dinsez kileş teläsä qaysı din häm millät qarşında yaraqlaşuçılar. Qazanğa ataqlı ikona qaytuına şatlanğan pravoslav din totuçılar öçen şatlanırğa kiräk. Alar arasında keräşen tatarları da bardır. Ä menä böten dönyasın, äbiseneñ namazlığın, ätiseneñ bismillasın onıtıp, äx, nindi Божья матерь, Mäskäwdä qala kürmäsen, Qazanıbızğa qaytsın, turistlar cıyarbız, turistlar kiler, yepiskoplar cıyılır, doşmannardan qotqarır diyuçe möselman tatarların niçek añlarğa? Bu bit alarnıñ eşe tügel. Qorban çalıp, mäçettä sädaqa salıp yörgän waqıtta andıylar ixlas bulğan dip uylıysızmı? İke imannıñ, ike dinneñ dönyawi Tatarstanğa, Qazan Kremlenä sıyuı yaxşı. Ä keşe küñelenä ber genä iman sıya. Başqa dinnärne ul xörmät itä ala. Läkin ışanğanı ber genä. Ä qalğanı barı tik uyın ğına. Yäki säyäsät. Ä monısı inde bötenläy başqa närsä.
Rimzil Wäli
