Xörmätle radio tıñlawçılar! Çirattağı şimbä matbuğat küzätüendä bez sezne berniçä kön genä elek basılıp çıqqan “Axun awılınıñ näsel tarixı” kitabı belän tanıştırırbız. Başqortstanda yözlägän tatar awılları bar.Bu kitap alar arasındağı Ural tawları artına taba , Çiläbe ölkäse yaqlarındağı Uçalı töbägenä kergän zur häm danlıqlı Axun awılı turında. Ural yaqlarında başqortlar küpläp yäşägän, häm tatarlar belän başqortlar bergä yäşägän awıllar da az tügel. Şulay da soñğı yıllarda bu awıllarnı ber genä millättän, başqort millätennän torğan awıl isemlegenä kertep sanaw oçraqları küzätelde. “Axun awılınıñ näsel tarixı” digän kitap şuşı awılnıñ näsel ıruı anda qayçan häm qay yaqlardan kilep urnaşqanın açıqlıy. Här awılnıñ üz tarixçıları bulğan kebek, Axun awılınıñ da üz tarixçılarınnan Ğabdelwäli Sitdıq ulı Soltanov kebek bay miras qaldıruçı şäxesläre bulğan. Azatlıq radiosınıñ Qazan byurosı studiäsendä “Axun awılınıñ näsel tarixı” dip atalğan 800 tiraj belän genä basılıp çıqqan kitapnıñ avtorı, filologiä fännäre doktorı, Qol Ğäli isemendäge premiä lawreatı akademik Marsel' Äxmätcanov. Marsel' äfände, Sezneñ , bilgele buluınça tuğan üskän yaqlarığız Tatarstannıñ Leninogorskiy, Ätnä, Arça rayonnarı bit inde. Sezne nişläpter Başqortstan yağındağı awıllar qızıqsındırğan. Älbättä, Axun awılı ul çınlap ta bik ataqlı awıl. Axun awılında sotsializm çorında da mäçet saqlanıp qalğan, annan zur-zur kürenekle şäxeslär çıqqanı bilgele inde.Ä sezne närsäse belän qızıqsındırdı bu Axun awılı, häm nigä sez bu kitapnı yazırğa uyladığız? 2002 yılnıñ cäyendä arxeografik ekspeditsiä uzdırırğa, Axun awılınıñ borınğı ziratların öyränergä turı kilde. Şul waqıtta ğäcäp qızıqlı materiallar tuplandı.Bu zur tatar awılı 300ел çaması ğömer itä.Anıñ ataqlı şäxesläre bar. Nigez saluçı Ğabdulla axun babay bula. Ul imamnarnı xökem itüçe bulğan, starosta bulıp ta torğan. Ğabdulla axun Daweşev ğasırnıñ ikençe yartısında Ural buyı tatarları arasında nıq tanılğan şäxes bulğan. Tatar fol'klorında mäğlüm bulğan “Ğabdulla Axun” cırı”nıñ süzlärenä 30-40елларда kompozitorlar anıñ köyen dä yazıp alalar. Marsel' äfände, Bu kitapnıñ qimmäte närsädä soñ? Andağı yäşägän xalıqlar qaydan kilep çıqqan, qayçan anda yäşi başlağannar soñ? Mordoviä respublikasına kergän Temnikov yäki Tömän şähärennän küçep kilüçelärdä bar,Nuğay urdasınıñ başqalası bulğan Sarayçıqtan da, Qasıym xan Kirmänennän, xäzerge Volgograd -elekke Sarıtsın şähärennän, Tatarstannan- Arçadan, Ätnädän, Mamadış, Baltaç, Saba rayonnarınnan.Bu yazma- Ural buyındağı tatarlarnıñ niçek formalaşuın kürsätä torğan yazma-çığanaq. Alarnıñ üz qulınnan qalğan Avtoftong çığanaq- yazma dip atala bu äyber. Şuña da anıñ qimmäte bik zur.Monda Ufa ğalimnäreneñ fikere dä tügel , Qazan ğalimnäreneñ süze dä tügel, ä Axun awılı xalqınıñ fikere çağıla torğan çığanaq bu. Şäcärä kitabınnan başqa tağın närsälärne öyrändegez soñ? Axun awılınıñ borınğı ike ziratın öyrändek. Andağı taşqa yazılğan yazmalardan mäğlümatlar cıynap älege kitapqa quşımta räweşendä kerttek. 30лап keşeneñ qäber taşlarına yazılğan tarixları kiterelde. Alar granitqa uyıp yazılğannar. Anda Qıpçaq qabiläseneñ, Nuğay tatarları qabiläseneñ wäkilläre bulıp toralar. Şulay itep Uçalı rayonınıñ Axun awılında yäşäwçelärneñ näsel tamırları bik tirängä häm yıraqqa kitä ikän. Marsel' Äxmätcanov häm Wäli Soltanovnıñ kitabında kürsätelgänçä, Axun awılınıñ keşeläre mädäni yaqtan üseş alğan töbäklärdän kilep urnaşqan bulğannar. Bügenge Axun awılı keşeläreneñ näsel şäcäräse däwamçılarınıñ xäle , yäşäw räweşe nindi soñ? Yaña ğına çıqqan kitapta bu turıda äytelmi.Uçalı yaqlarında Axun awılında yäşäwçelär monı üzläre belä. Menä bu fänni sensatsiä bulıp tora. Çönki anda yäşäwçelär turında başqaçaraq añlatılıp kilende. Şunıñ öçen dä bez moña zur iğtibar birdek. Çirattağı şimbä matbuğat küzätüendä sez “Axun awılınıñ näsel tarixı”dip atalğan kitapqa anıñ avtorı Marsel' Äxmätcanovnıñ fikerlären tıñladığız.
Azatlıq radiosı Mälikä Basıyr, Qazan.