1-nçe Sintäberdä Russiädä uqu yılı başlana. 30 meñ tiräsendä xalıq yäşägän Beslanda ata-analar, şäkertlär häm uqıtuçılar şähärneñ töp mäktäbendä uqu yılınıñ başlanuına bağışlanğan tantanağa ciiılalar. Ber ük vaqıtta ber törkem militant öç maşinada mäktäpkä yul tota. Alarnıñ kemnege häm qaydan kilgän buluları bügengäçä mäğlum tügel. Alar mäktäp binasına kilep tuqtalalar. Şunnan soñ närsä bula? Russiäneñ baş prokurorı Vladimer Ustinov prezident Putingä bu xaqta şundıy añlatma birde.
Audio
Ata-analar, uqıtuçılar, balalar xäzer totıp itep binağa kertelälär. Berniçä säğät butalçıq vazğiät xökem sörä. Totıqlarnıñ yaqınnarı mäktäp binası tiräsendä ciiıla, militsiä kilep citä. İrtänge unikençe yartı . Tönyaq Osetia prezidentı Aleksander Dzasoxov säxnädä. Putin Soçidäge yalın üzep Mäskävgä qayta. Räsmilärneñ belderüenä qarağanda totıq aluçılar cirle xakimiätlär belän söyläşülär häm İnguşetiädäge höcüm vaqıtında qulğa alınğannarnıñ irekkä çığarıluları taläp itälär. Alar şulay uq 2002-nçe yılda Mäskävdä Nord-Ost totıq alu krizisı vaqıtında aradaşlıq itkän Leonid Roşaynıñ Beslanğa kilüen taläp itälär. Räsmilär başqa taläp quyılmadı, binada 200-300 keşe totıp itep totıla häm monıñ Çeçnäneñ elekke prezidentı Aslan Masxadov belän bäyläneşe bar dip belderdelär. Çınbarlıqta totıqlar sanı 1200 tiräsendä ide. Elekke totıqlar soñğaraq, militantlar beniçä säğät binada minalar häm başqa şartlatqıçlar urnaştıru belän şäğelländelär dip belderdelär. Alarnıñ qoral häm şartlağıçlarnı mäktäpkä niçek kitergän buluları bügengäçä bilgele tügel. Ustinov Putingä raport birgändä, alar arsenalnı üzläre belän kiterdelär dip äytte. Läkin, isän qalğan totıqlarnıñ süzlärençä, alar mäktäp binasında saqlanğan bulğan. Totıq aluçılarnıñ monı niçek eşli alğan buluları älegäçä bilgesez. Şuluq könne säğät berdän soñ , totıq aluçılar täräzädän üzläreneñ berençe taläbe yazılğan käğäz taşlıylar. Anda Russiä köçläreneñ Çeçnädän kitüe taläp tielgän. Russiä xäbär agentlıqları bu xaqta kiñkülämdä xäbär itsälär dä, küp tä ütmäde monı başqa telgä almadılar. Ä räsmi şäxeslär bu turıda ğomumän endäşmädelär. Töştän soñ bina yanına spet-naz köçläre kilä. Aslan Masxadovnıñ Londonda yäşävçe süzçese Axmed Zakayev radobıznıñ Tönyaq Kafkaz redaksiyäsenä birgän ängämäsendä totıq alunı xökem itte häm Kremlneñ bu eştä Masxadovnıñ bamağı bar digän raslauın kire qaqtı.
Audio
Russiä kiçen BMOsı İminlek Şurasın ğädättäntış utırışqa çaqırdı. Tabip Roşal Beslanğa kilde. İkençe könne yäğni 2-nçe sintäberdä irtänge säğätlärdä totıq aluçılar Roşal belän söyläşälär. Eçtälege bilgesez. BMOsı İminlek Şurası totıq alunı xökem itkän rezolutsiä qabul itä. Putin Törkiägä vizitın kiçekterä. Töş vaqıtında Tönyaq Osetia prezidentınıñ press sekretarı Dzugayev aş-su häm meditsina qabul itsennär öçen totıq aluçılar belän texnik söyläşülär alıp barıla dip belderde. Totıq aluçılanıñ töp taläbe iğlan itelmi. Xakimiätlär äle dä totıqlar sanı 300 tiräsendä häm totıq aluçılarnıñ motivı bilgele tügel dip belderülären dävam itälär. Putin Yordaniä patşası Abdullah belän oçraqanda krizis turında üzeneñ berençe belderüen yasıy.
Audio
FSB krizisnı xäl qılu öçen köç qullanılmayaçaq dip belderä. Russiäneñ eçke Eşlär ministere Raşit Nurgaliev häm FSB başlığı Nikolay Patruşev Beslanğa kilälär, mäxsus törkem tözilär. İnguşetiäneñ elekke prezidentı Ruslan Auşev totıq aluçılar beln söyläşü öçen mäktäp binasına kerep kitä. Küp tä ütmi 26 totıq irekkä çığarıla. Tönyaq Osetia prezidentınıñ press sekretarı Dzugayev monı berençe uñış dip atıy häm bu Auşevneñ xezmäte dip äytä. Şuluq kiçne säğät sigezlärdä Auşev häm Tönyaq Osetia prezidentı Dzasoxov Zakayevqa Londonğa şaltratalar. Alar Masxadov totıq alu krizisın beterü öçen tırışmasmı dip sorıylar. Bu xaqta Russiädä cämağätçelekkä läm ber süz dä äytelmäde. Berniçä säğättän soñ Masxadov www.chcehen.org säxifäsendä totıq alunı qatı xökem itkän belderü belän çıqtı. Dävlät kontrolendäge Russiä mediası bu turıda da endäşmäde. Bina tiräsenä öç tanka kilep citte. Sintäberneñ 3-ndä irtänge säğätlärdä Dzasokov häm Auşev tağı ber märtäbä Zakayev belän söyläşälär. Zakayev alarğa krizisnı beterü öçen Masxadov qulınnan kilgänne eşlärgä teli dip äytä. Zakayev monı Tönyaq Kafkaz Redaksiäbezgä bolay dip añlattı.
Audio
"Min kiçä Tönyaq Osetia prezidentı Dzasoxov häm İnguşetiäneñ eleke prezidentı Auşev belän söyläştem häm bu xaqta prezident Masxadovqa mäğlümät birdem. Masxadov krizisnı qan qoymıyşa häm balalarğa zian kitermiçä xäl qılu öçen qulınnan kilgänne eşlärgä äzer toruın belderde. Dzasoxov häm Auşev bügen miña yañadan şaltrattılar häm min alarğa Masxadovnıñ pozitsiäsen añlattım häm anıñ problemmanı qan qoymıyça xäl qılu öçen här närsäne elärgä äzer toruın äyttem Ul moña ireşü yulların ezliäçägen dä äytte. "
Dzasoxov töştän elek totıqlarnıñ yaqınnarı belän oçraşa häm alarğa totıqlar sanı 500-dän küberäk häm totıq aluçılar Russiä armiäseneñ Çeçnädän kitüen taläp itälär dip belderä. Berniçä minuttan soñ Dzasoxovnıñ süzçese totıqlar üterelgännärneñ mäyetlären tapşırırğa riza buldılar dip äytä. Ğädättäntış xällär ministerlegeneñ berniçä xezmätköre maşina belän mäktäp binasına yul tota. Räsmi añlatmağa kürä, binada ike şartlau bula. Totıq aluçılar ministerlek xezmätkärlärenä häm ciılğan xalıqqa ut aça. Totıqlarnıñ ber öleşe qaça. Russiä köçläre höcüm itä. Berniçä minut eçendä Russiä xärbi boralaqları da bäreleşlärdä qatnaşa başlıy. Binanıñ töbäse cimerelä, balalar, totıqlar qaça, här yaqtan atışular bara. Berniçä säğättän soñ Russiä köçläre vazğiätne kontrollärenä aluların beldersälär dä, atışular töngä qädäre dävam itä. Qorbannar sanı qotoçqıç. 300-dän artıq keşe, yartısı balalar hälak bula. İke märtäbägä küberäge yaralana, 200-e ezsez yuğala. Alarnıñ qayda buluı bügengäçä bilgesez. Bik säyer. Xakimiätlär başta qayber totıq aluçılar qaçtı dip bederdelär. Soñğaraq qulğa alınğan öçesennän başqaları üterelde, alarnıñ 10-se ğäräp, berse afrikanlı dip iğlan itelde. Bu älegäçä ispat itelmäde. Soñğaraq dävlät televideniäsendä qulğa alınğan totıqlarnıñ berse kürsätelde. Anıñ äytkännäre, Ustinovnıñ Putingä birgän xisabına tögäl turı kilä. Höcümne Aslan Masxadov häm Şamil Basayev planlağannar . Totıq aluçılar belän üzen polkvnik dip atağan keşe citäklägän, maqsät baştan uq mäktäpne şartlatu bulğan. Ustinov süzlärençä, söyläşülär bareber näticäse tämamlanğan bulır ide.
Audio
Läkin, tanıqlarnıñ häm totıqlarnıñ äytkännäre räsmi añlatmağa qapma-qarşı. İzvestiäneñ urındağı xäbärçese ğäddätäntış xällär ministerlegeneñ mäktäpkä yul totqan xezmätkäreneñ berse belän söyläşkän häm ul ber nindi dä şartlau bumadı dip äytkän. Anıñ süzlärençä, mäktäptän çittän beräv ut açqan , şunnan soñ totıq aluçılar cavap utı açqan. Şartlaular şunnan soñ ğına bulğan. Berävlär tankadan ut açıldı häm mäktäp binaınıñ tübäse monıñ näticäsendä cimerelde dip belderälär. Mäskävdäge xärbi belgeç Pavel Felgenhauer da Kremlneñ höcüm planlanmağan ide digän rasaularına ışanmıy . Boralaqlarnıñ şunduq diärlek höcümdä qatnaşıu bu eşneñ aldan planlanğanın kürsätä dip belderä.
Audio
Räxen aluçılar baştan ülüne planlağannar ide dip äytüe dä qıyın. Niçek kenä äytmä alarnıñ taläbe bar ide. Kreml kire qaqsa da, alar Russiä köçlären Çeçnädän çığarunı taläp itkännär ide. Soraular bik küp, läkin, alarğa ışandırırlıq itep cavap birüçelär yuq. Ruslan Auşov totıq aluçılarnıñ kemnege häm alarnıñ motivı turındağı qayber soraularğa cavap birä alır ide dä, ul da yuğaldı, käräzle telefonın da sündergän.
Färit İdelle. Praga.
Audio
Ata-analar, uqıtuçılar, balalar xäzer totıp itep binağa kertelälär. Berniçä säğät butalçıq vazğiät xökem sörä. Totıqlarnıñ yaqınnarı mäktäp binası tiräsendä ciiıla, militsiä kilep citä. İrtänge unikençe yartı . Tönyaq Osetia prezidentı Aleksander Dzasoxov säxnädä. Putin Soçidäge yalın üzep Mäskävgä qayta. Räsmilärneñ belderüenä qarağanda totıq aluçılar cirle xakimiätlär belän söyläşülär häm İnguşetiädäge höcüm vaqıtında qulğa alınğannarnıñ irekkä çığarıluları taläp itälär. Alar şulay uq 2002-nçe yılda Mäskävdä Nord-Ost totıq alu krizisı vaqıtında aradaşlıq itkän Leonid Roşaynıñ Beslanğa kilüen taläp itälär. Räsmilär başqa taläp quyılmadı, binada 200-300 keşe totıp itep totıla häm monıñ Çeçnäneñ elekke prezidentı Aslan Masxadov belän bäyläneşe bar dip belderdelär. Çınbarlıqta totıqlar sanı 1200 tiräsendä ide. Elekke totıqlar soñğaraq, militantlar beniçä säğät binada minalar häm başqa şartlatqıçlar urnaştıru belän şäğelländelär dip belderdelär. Alarnıñ qoral häm şartlağıçlarnı mäktäpkä niçek kitergän buluları bügengäçä bilgele tügel. Ustinov Putingä raport birgändä, alar arsenalnı üzläre belän kiterdelär dip äytte. Läkin, isän qalğan totıqlarnıñ süzlärençä, alar mäktäp binasında saqlanğan bulğan. Totıq aluçılarnıñ monı niçek eşli alğan buluları älegäçä bilgesez. Şuluq könne säğät berdän soñ , totıq aluçılar täräzädän üzläreneñ berençe taläbe yazılğan käğäz taşlıylar. Anda Russiä köçläreneñ Çeçnädän kitüe taläp tielgän. Russiä xäbär agentlıqları bu xaqta kiñkülämdä xäbär itsälär dä, küp tä ütmäde monı başqa telgä almadılar. Ä räsmi şäxeslär bu turıda ğomumän endäşmädelär. Töştän soñ bina yanına spet-naz köçläre kilä. Aslan Masxadovnıñ Londonda yäşävçe süzçese Axmed Zakayev radobıznıñ Tönyaq Kafkaz redaksiyäsenä birgän ängämäsendä totıq alunı xökem itte häm Kremlneñ bu eştä Masxadovnıñ bamağı bar digän raslauın kire qaqtı.
Audio
Russiä kiçen BMOsı İminlek Şurasın ğädättäntış utırışqa çaqırdı. Tabip Roşal Beslanğa kilde. İkençe könne yäğni 2-nçe sintäberdä irtänge säğätlärdä totıq aluçılar Roşal belän söyläşälär. Eçtälege bilgesez. BMOsı İminlek Şurası totıq alunı xökem itkän rezolutsiä qabul itä. Putin Törkiägä vizitın kiçekterä. Töş vaqıtında Tönyaq Osetia prezidentınıñ press sekretarı Dzugayev aş-su häm meditsina qabul itsennär öçen totıq aluçılar belän texnik söyläşülär alıp barıla dip belderde. Totıq aluçılanıñ töp taläbe iğlan itelmi. Xakimiätlär äle dä totıqlar sanı 300 tiräsendä häm totıq aluçılarnıñ motivı bilgele tügel dip belderülären dävam itälär. Putin Yordaniä patşası Abdullah belän oçraqanda krizis turında üzeneñ berençe belderüen yasıy.
Audio
FSB krizisnı xäl qılu öçen köç qullanılmayaçaq dip belderä. Russiäneñ eçke Eşlär ministere Raşit Nurgaliev häm FSB başlığı Nikolay Patruşev Beslanğa kilälär, mäxsus törkem tözilär. İnguşetiäneñ elekke prezidentı Ruslan Auşev totıq aluçılar beln söyläşü öçen mäktäp binasına kerep kitä. Küp tä ütmi 26 totıq irekkä çığarıla. Tönyaq Osetia prezidentınıñ press sekretarı Dzugayev monı berençe uñış dip atıy häm bu Auşevneñ xezmäte dip äytä. Şuluq kiçne säğät sigezlärdä Auşev häm Tönyaq Osetia prezidentı Dzasoxov Zakayevqa Londonğa şaltratalar. Alar Masxadov totıq alu krizisın beterü öçen tırışmasmı dip sorıylar. Bu xaqta Russiädä cämağätçelekkä läm ber süz dä äytelmäde. Berniçä säğättän soñ Masxadov www.chcehen.org säxifäsendä totıq alunı qatı xökem itkän belderü belän çıqtı. Dävlät kontrolendäge Russiä mediası bu turıda da endäşmäde. Bina tiräsenä öç tanka kilep citte. Sintäberneñ 3-ndä irtänge säğätlärdä Dzasokov häm Auşev tağı ber märtäbä Zakayev belän söyläşälär. Zakayev alarğa krizisnı beterü öçen Masxadov qulınnan kilgänne eşlärgä teli dip äytä. Zakayev monı Tönyaq Kafkaz Redaksiäbezgä bolay dip añlattı.
Audio
"Min kiçä Tönyaq Osetia prezidentı Dzasoxov häm İnguşetiäneñ eleke prezidentı Auşev belän söyläştem häm bu xaqta prezident Masxadovqa mäğlümät birdem. Masxadov krizisnı qan qoymıyşa häm balalarğa zian kitermiçä xäl qılu öçen qulınnan kilgänne eşlärgä äzer toruın belderde. Dzasoxov häm Auşev bügen miña yañadan şaltrattılar häm min alarğa Masxadovnıñ pozitsiäsen añlattım häm anıñ problemmanı qan qoymıyça xäl qılu öçen här närsäne elärgä äzer toruın äyttem Ul moña ireşü yulların ezliäçägen dä äytte. "
Dzasoxov töştän elek totıqlarnıñ yaqınnarı belän oçraşa häm alarğa totıqlar sanı 500-dän küberäk häm totıq aluçılar Russiä armiäseneñ Çeçnädän kitüen taläp itälär dip belderä. Berniçä minuttan soñ Dzasoxovnıñ süzçese totıqlar üterelgännärneñ mäyetlären tapşırırğa riza buldılar dip äytä. Ğädättäntış xällär ministerlegeneñ berniçä xezmätköre maşina belän mäktäp binasına yul tota. Räsmi añlatmağa kürä, binada ike şartlau bula. Totıq aluçılar ministerlek xezmätkärlärenä häm ciılğan xalıqqa ut aça. Totıqlarnıñ ber öleşe qaça. Russiä köçläre höcüm itä. Berniçä minut eçendä Russiä xärbi boralaqları da bäreleşlärdä qatnaşa başlıy. Binanıñ töbäse cimerelä, balalar, totıqlar qaça, här yaqtan atışular bara. Berniçä säğättän soñ Russiä köçläre vazğiätne kontrollärenä aluların beldersälär dä, atışular töngä qädäre dävam itä. Qorbannar sanı qotoçqıç. 300-dän artıq keşe, yartısı balalar hälak bula. İke märtäbägä küberäge yaralana, 200-e ezsez yuğala. Alarnıñ qayda buluı bügengäçä bilgesez. Bik säyer. Xakimiätlär başta qayber totıq aluçılar qaçtı dip bederdelär. Soñğaraq qulğa alınğan öçesennän başqaları üterelde, alarnıñ 10-se ğäräp, berse afrikanlı dip iğlan itelde. Bu älegäçä ispat itelmäde. Soñğaraq dävlät televideniäsendä qulğa alınğan totıqlarnıñ berse kürsätelde. Anıñ äytkännäre, Ustinovnıñ Putingä birgän xisabına tögäl turı kilä. Höcümne Aslan Masxadov häm Şamil Basayev planlağannar . Totıq aluçılar belän üzen polkvnik dip atağan keşe citäklägän, maqsät baştan uq mäktäpne şartlatu bulğan. Ustinov süzlärençä, söyläşülär bareber näticäse tämamlanğan bulır ide.
Audio
Läkin, tanıqlarnıñ häm totıqlarnıñ äytkännäre räsmi añlatmağa qapma-qarşı. İzvestiäneñ urındağı xäbärçese ğäddätäntış xällär ministerlegeneñ mäktäpkä yul totqan xezmätkäreneñ berse belän söyläşkän häm ul ber nindi dä şartlau bumadı dip äytkän. Anıñ süzlärençä, mäktäptän çittän beräv ut açqan , şunnan soñ totıq aluçılar cavap utı açqan. Şartlaular şunnan soñ ğına bulğan. Berävlär tankadan ut açıldı häm mäktäp binaınıñ tübäse monıñ näticäsendä cimerelde dip belderälär. Mäskävdäge xärbi belgeç Pavel Felgenhauer da Kremlneñ höcüm planlanmağan ide digän rasaularına ışanmıy . Boralaqlarnıñ şunduq diärlek höcümdä qatnaşıu bu eşneñ aldan planlanğanın kürsätä dip belderä.
Audio
Räxen aluçılar baştan ülüne planlağannar ide dip äytüe dä qıyın. Niçek kenä äytmä alarnıñ taläbe bar ide. Kreml kire qaqsa da, alar Russiä köçlären Çeçnädän çığarunı taläp itkännär ide. Soraular bik küp, läkin, alarğa ışandırırlıq itep cavap birüçelär yuq. Ruslan Auşov totıq aluçılarnıñ kemnege häm alarnıñ motivı turındağı qayber soraularğa cavap birä alır ide dä, ul da yuğaldı, käräzle telefonın da sündergän.
Färit İdelle. Praga.