Bez, tatarlar, borınğı Bolğar ile belän, borınğı bolğar xalqı belän, anıñ varisları buluıbız belän ğorurlanırğa yaratabız. Törle ğazet-jurnallarda basılğan mäqälälärdä, şiğırlärdä, tarixi romannarda, häm başqa küp äsärlärdä “bolğar” iseme gel yuğarı däräcälärdä yañğırıy. Ä tatarlarnıñ öçtän ber öleşe bulğan mişär törkemeneñ babaları turında yazularnı oçratu bik awır. Qıpçaqlar turında ike-ber işetergä bula, ämma bortaslarnıñ isemen tatar mädäniätendä, tatar ädäbiätında iskä alu yuq dip tä äytergä bula.
Ä bit bortaslar – mişärlärneñ töp babaları. Tarixtan bilgele, bortaslar kimendä VII ğasırdan alıp xäzerge Saratov ölkäse cirlärendä yäşägän. Alar, Xazar qağanatına buysınıp, xazarlarğa kiräkkändä 10 meñlek ğaskär çığara bulğannar. Bortaslar İdel yanında ğına yäşäp qalmağan, alar Sura, Muqşı yılğalarınıñ başlarınnan alıp urta ağımnarına qadär ütep kergännär, anda yäşägän muqşı xalqın üzlärenä buysındırğannar. Ul zamannarda bu cirlärdän Bolğar – Kiev säwdä yulı ütkän. Bu zur säwdä yulı tarixta borınğı Böek yefäk yulınıñ tön'yak tarmağı dip bilgele. Säwdägärlär Qıtaydan kiterelgän tovarlarnı karavannar belän monnan Könbatış Yevropağa iltä bulğannar. Şul säwdä yulında bortaslar üzläreneñ berniçä şähären dä tözegännär.
X ğasırda, Xazar qağanatı cimerelgäç, bortaslar üzläreneñ ayırım bäysez däwlätlären tözergä kereşkännär. Ämma şul uq waqıtta şulay uq xazar xaqimiätennän qotılğan kürşe bolğar xalqınıñ ämirläre bortaslarnıñ cirenä küz salğan. Bolğar ğaskärläre bortas cirlärenä höcüm itkän, berniçä distä yıllıq suğışlar barışında bortaslarnıñ cirläre, nindider ber avtonom status belän, Bortas ämirlege bulıp, İdel Bolğarstanı sostavına kertelgän. Xäzerge Penza ölkäseneñ Gorodişçe rayonı territoriäsendä urnaşqan borınğı Bortas şähäre şul ämirlekneñ başqalası bulğan, monda bortaslarnıñ ämire utırğan. Bortas ämirlege xalqı arasına äkren genä islam da kerä barğan. Bortaslar üzläre dä şaqtıy yuğarı kul'turalı bulsa da, bu waqıttağı bik küp material' kul'tura ğadätlären bolğarlardan üzläştergännär. Şulay 250 yıl çaması ütkän.
1236 yılnıñ közendä Batu-xannıñ mongolları İdel Bolğarstanın tar-mar itälär, ämma bortaslarğa höcüm itmilär. Annan soñ mongollar 1237 yıl buyı başqort qabilälären buysındıra yörilär, Tübän İdeldä xazarlarnıñ qaldıqların tuzdıralar, Däşti-Qıpçaq dalalarında qıpçaqlar belän suğışalar. Ä 1237 yılnıñ közendä mongollar Bolğar-Kiev säwdä yulı buyınça kitälär. Bilgele, mongollar härwaqıt höcüm itär aldınnan xalıqlarğa häm illärgä, alarnıñ xaqimiätlärenä buysınırğa häm un protsent salım tülärgä täqdim itä bulğannar. Qayber illär häm xalıqlar şulay buysınğannar da. Ämma bortaslarnıñ ämire mongollarğa buysınmıy. Mongol ğaskärläre bortaslarnıñ şähärlären cimerä başlıy, bik küp keşelärne yuq itälär. Bortaslarnıñ ber öleşe tön'yakqa, muqşı urmannarına qaçıp qotıla.
Farsı tarixçısı Fazlallah Räşid-ad-Din bu waqiğalar turında şulay yaza: “..tawıq yılında Cüçi ulları Batu, Urda häm Berke, Ügädäy-xan ulı Qadan, Çağataynıñ onuğı Büre häm Çingiz-xannıñ ulı Qul'qan muqşı, bortas häm arcannar belän suğıştı häm qısqa waqıt eçendä alarnı üzlärenä buysındırdı”. Sitat tämam. Bortaslarnı tar-mar itkäç mongollar Ryazan knyaze Yuri İğorewiçqa buysınırğa häm un protsent salım tüläp torırğa täqdim itälär. Ämma urıs knyaz'läre, bortas ämire kebek uq, buysınmıy, kiresençä, Ryazan ğaskäre belän qarşı çığıp, üzläre mongollarğa höcüm itä. Annan soñ ni bulğanın härber mäktäp uquçısı da belä.
Bortaslarğa qaytıyık. Şul mongollar cimergän bortas şähärläreneñ berse xäzerge Penza şähärennän kön'yak-könçığışqa yegerme biş kilometrda urnaşqan Zolotarevqa poseloğı yanında tabılğan. Bu Zolotarevqa şähärlegen yöz yıldan elek inde tapqan bulsalar da, soñğı cide-sigez yıl eçendä genä monda bik zur arxeologik açış buldı. Bu açışnı eşläwçe Penza arxeoloğı, tarix fännäre doktorı Gennadi Belorıybkin dönyada mondıy xäl bulğanı yuq dip äytä – mondağı suğış qırında ülgän suğışçılar, alarnıñ qoralları, alarnıñ kiemnäre, bötenläy talanmıyça, niçek bar, şul xäldä 760 yıl saqlanğan. Mongollar bu şähärne ike kön qamap torğaç, qalanı saqlawçılar – bortaslar, muqşılar, bolğarlar häm tağı berniçä xalıq wäkilläre – qırğa çığıp üzläre mongollarğa höcüm itkän häm bötenese häläk bulğan. Mongollar nikter bik aşıqqannar, qala eçenä kerep böten keşelärne dä üterep çıqqaç, üleklärne dä cirlämiçä, qorallarnı, törle qimmätle äyberlärne dä cıymıyça ğına, kitep barğannar. Bu xällär 1237 yılnıñ noyäberendä bulğan dip farazlana. Suğış qırın tizdän qar qaplağan, ä inde yaz kilgäç, qarlar eregäç, monda küp yıllar buyına ber keşe dä kilmägän. Cirle xalıq üterelgän yäisä tön'yakqa qaçqan, ä mongollar inde urıs knyaz'lekläre, Vengriä, Pol'şa, Avstriä, Xorwatiä, Rumıniä cirlärendä suğışa yöregän. Bu cirlärgä keşelär yañadan 200 yıldan soñ ğına qaytqan. Älbättä, suğış qırın ul waqıtta inde urman qaplağan bulğan. Arxeologlar şähärlekne küptännän qazıy barğannar, ämma şähärlek yanında, suğış qırında, neçkä genä cir qatlamı astında, meñärlägän äyberlär häm meñärlägän mäyetlär yatıp toruın belmägännär. 7-8 yıl elek monda “qara arxeologlar” metall ezli torğan maxsus priborlar belän kilep altın ezli başlağannar häm, altınnan başqa, bik küp timer qorallar tapqannar – qılıçlar, uq oçlıqları, suğış baltaları, häm başqalar. Şulsı ğacäp, qayber timer äyberlär, cir astında 760 yıldan artıq yatsalar da, ber qadär dä çeremägännär, xäzer dä, çüpräk belän sörtsäñ, yaltırap toralar. Penza şähäreneñ ximiä, metallurgiä belgeçläre bu ğacäyep xälne älegä añlata almıylar. Monıñ turında häm bu suğış qırında tabılğan tağı küp qızıqlı närsälär turında kiläse tapşıruda işetersez.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
X ğasırda, Xazar qağanatı cimerelgäç, bortaslar üzläreneñ ayırım bäysez däwlätlären tözergä kereşkännär. Ämma şul uq waqıtta şulay uq xazar xaqimiätennän qotılğan kürşe bolğar xalqınıñ ämirläre bortaslarnıñ cirenä küz salğan. Bolğar ğaskärläre bortas cirlärenä höcüm itkän, berniçä distä yıllıq suğışlar barışında bortaslarnıñ cirläre, nindider ber avtonom status belän, Bortas ämirlege bulıp, İdel Bolğarstanı sostavına kertelgän. Xäzerge Penza ölkäseneñ Gorodişçe rayonı territoriäsendä urnaşqan borınğı Bortas şähäre şul ämirlekneñ başqalası bulğan, monda bortaslarnıñ ämire utırğan. Bortas ämirlege xalqı arasına äkren genä islam da kerä barğan. Bortaslar üzläre dä şaqtıy yuğarı kul'turalı bulsa da, bu waqıttağı bik küp material' kul'tura ğadätlären bolğarlardan üzläştergännär. Şulay 250 yıl çaması ütkän.
1236 yılnıñ közendä Batu-xannıñ mongolları İdel Bolğarstanın tar-mar itälär, ämma bortaslarğa höcüm itmilär. Annan soñ mongollar 1237 yıl buyı başqort qabilälären buysındıra yörilär, Tübän İdeldä xazarlarnıñ qaldıqların tuzdıralar, Däşti-Qıpçaq dalalarında qıpçaqlar belän suğışalar. Ä 1237 yılnıñ közendä mongollar Bolğar-Kiev säwdä yulı buyınça kitälär. Bilgele, mongollar härwaqıt höcüm itär aldınnan xalıqlarğa häm illärgä, alarnıñ xaqimiätlärenä buysınırğa häm un protsent salım tülärgä täqdim itä bulğannar. Qayber illär häm xalıqlar şulay buysınğannar da. Ämma bortaslarnıñ ämire mongollarğa buysınmıy. Mongol ğaskärläre bortaslarnıñ şähärlären cimerä başlıy, bik küp keşelärne yuq itälär. Bortaslarnıñ ber öleşe tön'yakqa, muqşı urmannarına qaçıp qotıla.
Farsı tarixçısı Fazlallah Räşid-ad-Din bu waqiğalar turında şulay yaza: “..tawıq yılında Cüçi ulları Batu, Urda häm Berke, Ügädäy-xan ulı Qadan, Çağataynıñ onuğı Büre häm Çingiz-xannıñ ulı Qul'qan muqşı, bortas häm arcannar belän suğıştı häm qısqa waqıt eçendä alarnı üzlärenä buysındırdı”. Sitat tämam. Bortaslarnı tar-mar itkäç mongollar Ryazan knyaze Yuri İğorewiçqa buysınırğa häm un protsent salım tüläp torırğa täqdim itälär. Ämma urıs knyaz'läre, bortas ämire kebek uq, buysınmıy, kiresençä, Ryazan ğaskäre belän qarşı çığıp, üzläre mongollarğa höcüm itä. Annan soñ ni bulğanın härber mäktäp uquçısı da belä.
Bortaslarğa qaytıyık. Şul mongollar cimergän bortas şähärläreneñ berse xäzerge Penza şähärennän kön'yak-könçığışqa yegerme biş kilometrda urnaşqan Zolotarevqa poseloğı yanında tabılğan. Bu Zolotarevqa şähärlegen yöz yıldan elek inde tapqan bulsalar da, soñğı cide-sigez yıl eçendä genä monda bik zur arxeologik açış buldı. Bu açışnı eşläwçe Penza arxeoloğı, tarix fännäre doktorı Gennadi Belorıybkin dönyada mondıy xäl bulğanı yuq dip äytä – mondağı suğış qırında ülgän suğışçılar, alarnıñ qoralları, alarnıñ kiemnäre, bötenläy talanmıyça, niçek bar, şul xäldä 760 yıl saqlanğan. Mongollar bu şähärne ike kön qamap torğaç, qalanı saqlawçılar – bortaslar, muqşılar, bolğarlar häm tağı berniçä xalıq wäkilläre – qırğa çığıp üzläre mongollarğa höcüm itkän häm bötenese häläk bulğan. Mongollar nikter bik aşıqqannar, qala eçenä kerep böten keşelärne dä üterep çıqqaç, üleklärne dä cirlämiçä, qorallarnı, törle qimmätle äyberlärne dä cıymıyça ğına, kitep barğannar. Bu xällär 1237 yılnıñ noyäberendä bulğan dip farazlana. Suğış qırın tizdän qar qaplağan, ä inde yaz kilgäç, qarlar eregäç, monda küp yıllar buyına ber keşe dä kilmägän. Cirle xalıq üterelgän yäisä tön'yakqa qaçqan, ä mongollar inde urıs knyaz'lekläre, Vengriä, Pol'şa, Avstriä, Xorwatiä, Rumıniä cirlärendä suğışa yöregän. Bu cirlärgä keşelär yañadan 200 yıldan soñ ğına qaytqan. Älbättä, suğış qırın ul waqıtta inde urman qaplağan bulğan. Arxeologlar şähärlekne küptännän qazıy barğannar, ämma şähärlek yanında, suğış qırında, neçkä genä cir qatlamı astında, meñärlägän äyberlär häm meñärlägän mäyetlär yatıp toruın belmägännär. 7-8 yıl elek monda “qara arxeologlar” metall ezli torğan maxsus priborlar belän kilep altın ezli başlağannar häm, altınnan başqa, bik küp timer qorallar tapqannar – qılıçlar, uq oçlıqları, suğış baltaları, häm başqalar. Şulsı ğacäp, qayber timer äyberlär, cir astında 760 yıldan artıq yatsalar da, ber qadär dä çeremägännär, xäzer dä, çüpräk belän sörtsäñ, yaltırap toralar. Penza şähäreneñ ximiä, metallurgiä belgeçläre bu ğacäyep xälne älegä añlata almıylar. Monıñ turında häm bu suğış qırında tabılğan tağı küp qızıqlı närsälär turında kiläse tapşıruda işetersez.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
