624 yıl elek, 1380 yılnıñ 21, iske stil belän 8 sentäberendä Don yılğası yarında här mäktäp uquçısına bilgele Kulikovo suğışı bulğan. Tarix kitaplarında, beleşmälärdä, mäktäp däresleklärendä bu suğış Rusiä tarixında iñ zur suğışlarnıñ berse, Altın Urda däwläteneñ cimerelä başlawı, ruslarnıñ tatar-mongol zolımın betergän suğışı itep taswirlana.
Tatarstanda ğädättägeçä bu tarixi data xaqında iskä aluçılar bulmadı. Ä menä Azatlıq radiosınıñ Yekaterinburdağı xäbärçese Fawiä Safiullina süzlärenä qarağanda, Rusiäneñ Yekaterinbur şähärendä älege datanı bik yaxşı xäterlilär ikän. Alay ğına tügel, Sverdlaw ölkäseneñ gubernatorı Eduard Rossel’ 21 sentäberdä urallılarnı 1380 yılda bulğan Kulikovo suğışı uñayınnan Rusiäneñ xärbi danı köne belän qotladı. Anıñ qotlawları ölkä telekanalları aşa yañğıradı, mäğlümät çaralarınıñ berençe bitlärendä dönya kürde. Eduard Rossel’ Sverdlaw ölkäse xalqın Kulikovo qırında bulğan Rusiä tarixındağı iñ zur suğışlarnıñ bersendä Vladimir Donskoynıñ Mamay xan ğäskärlären cimerep taşlawı belän qotlıy. Berençe märtäbä älege suğışqa tarqaw kenäzlär berdäm ğäskär cıyıp, yawız doşmannı ciñä aldı, bu suğış xalıqqa berdämlekneñ köçen kürsätte, di. Häm bügen dä xalıqnıñ berdämlege xäzerge könneñ doşmanı – xalıqara terrorizmğa qarşı köräştä kiräklegen assızıqladı.
Läkin bar urallılar da üzläreneñ gubernatorlarınıñ izge niätlären añlap betermägän bulsa kiräk. Yekaterinburda yäşäwçe millättäşlärebezdä, mäsälän, bu qotlaw borçu tudırdı. Alar bezgä añlatmalar alırğa teläp möräcäğät ittelär. Şuşı uñaydan bez tarixçı, professor Äzhär Möxämmädievtän Kulikovo suğışı xaqında soraştıq.
XIV ğasırnıñ 60-80 yılları üzara ızğış çorı ul. Menä Mamay xan belän kenäz Vladimir da aldan ber-bese belän üzäk xakimiätkä qarşı berläşä, ä annarı alar arasında nizağ çığa. Kulikovo orışı – menä şuşı ike aradağı nizağ nigezendä bulğan suğış. Anı tatar-mongollar häm urıslar arasında bulğan zur orış dip berniçek tä äytep bulmıy. Altın Urdanıñ yazmışına da anıñ bernindi dä tä’sire yuq. Arxeologlar Kulikovo suğışı bulğan Don yarlarında qazu eşläre alıp bardılar. Läkin alar anda bernindi zur suğış ezlären tapmadılar. Anda barı tik xäzerge könnärdä yasap quyılğan ber häykäl genä barŞulay itep, Kulikovo suğışı xaqında obyektiv tarixçılar Rusiä säyäsi dairälärennän üzgä fiker yörtälär. 624 yıl elek törle kenäzleklär, xanlıqlar ber-bersenä qız birep, cirlär, mallar büläk itep, bertuğannar belän mal büleşep suğışıp yäşägännär. Ul zamanda Mäskäw kenäzlege Altın Urda qanatı astında yäşägän häm zur däwlät tä’sirendä üskän. Kulikovo qırında bulğan cirle ber orış tarixnı üzgärtmägän. Bu waqiğadan soñ ruslar häm tatarlar niçämä tapqır duslaşıp, ayırılışıp urta ğasırlar qağidäse buyınça tormış itkännär. Rus kenäzlekläre Altın Urda häm tatar däwläte astında tağı 100 yıl ğömer itkän. Bügenge rus patriotizmın tärbiälim dip, nindider tatar-mongollarnı qähärläw bügen millät ara kierenkelekkä säbäp bulırğa mömkin. Tarixnı öyrängändä saq häm ğädel bulırğa kiräk. Ğalimnär fikerençä, uzğan ğasırlardan uqlar häm söñgelär bügenge tormışqa oçıp kilmäsä, tormış imin bulaçaq.
Gölnaz İlgizär
