Rıjkovnıñ yazuınça, qanun proyektınıñ Dumadan ütäçägenä şik yuq. Berdäm Russiäneñ anda konstitusion küpçelege bar. 10 yıldan birle gubernatorlarnı bilgelärgä çaqırğan Jirinovskiynıñ Liberal Demokratları da, Rogozin yaqlıylar da anı yaqlayaçaq. Dimäk tik kommunistlar belän bäysezlär genä, yaqınça 60 deputat qına, qarşı tauış biräçäk. Dumanıñ öç uqılışnı da ber ük sessiädä ütkärüne yaqlauı da mömkin. Federatsiä Şurası da anı şunduq raslar. Dimäk Bolşevik Revolutsiäseneñ 87 yıllığına Russiä xalqı üzeneñ töp demokratik xoquqlarnıñ bersennän , üz regional citäkçelären saylau xoquqınnan mäxrum itelgän bulaçaq. Deputatlar qanunproyektına ber nindi dä üzgäreş kertä almayaçaqlar. Çönki, keçkenä genä üzgäreş tä anıñ eçtälegen üzgärtä ala. Ä anıñ eçtälege bik ğadi, prezident telägän keşene gubernator itep quya alaçaq. Cirle parlament anı raslaunı ike märtäbä kire qaqqan xäldä, prezident anı bareber gubernator vazıyfasın ütävçe itep bilgeli alaçaq häm teläsä cirle parlamentnı tarata alaçaq. Monı eşlämäskä dä mömkin. Çönki vaqıtlı gubernator biş yıl bu vazıyfada qala ala. Prezidentqa oxşamağan xäldä, ul säbäp kürsätmiçä häm ber kemneñ dä raslauın soramıyça gubernatornı vazıyfasınnan buşatıp, yañasın bilgeli ala. Problemma şunda- Putinneñ planı Konstitutsiäneñ, 1-nçe, 3-nçe, 5-nçe, 10-nçı 11-nçe , 32-nçe, 71-nçe 72-nçe, 73-nçe häm 77-nçe, tulayım alğanda 10 maddäsen bozu bulıp tora häm dävlätne zäğifländerä. Ul şulay uq Konstitutsiä Mäxkämäseneñ 96-nçe ylnıñ 18-nçe ğinvar tarixlı, regional citäkçelär saylanğan xäldä genä bu konstitutsiägä turı kilä digän qararın da boza. Putin uylap çığarğan politik sistemanıñ Konstitusion nigeze yuq häm il öçen fäciğäle näticälär tudıraçaq. Kreml bilgelägän gubernatorlarnıñ xalıq aldında qanuni nigeze bulmayaçaq. Xalıq fikeren beleşülär, küpçelekneñ Putinneñ täqdimen yä añlamauın yaki anı kire qağuın kürsätte. Saylauçılar bilgelängän tügel, ä üzläre saylağan citäkçelärgä küberäk ışana. Beslan fäciğäse Çeçnä häm İnguşetiädä Kreml bilgelägän citäkçelärneñ xalıq belän bäyläneşeneñ bumauın kürsätte. Putin xalıqnıñ bilgelängän citäkçelärgä ışanuın buldıra almayaçaq. Mäskävgä turılıqlı funksionerlar yaki cirle xannar yaña politik sistemanıñ aftoritetın da, qanunilegen dä buldıra almayaçaqlar. Putin aktiv sivil cämğiät budırırğa çaqıra. Läkin, prezident il belän idarä itüdä rol birmägän cämğiät niçek kütärelä alsın? Yaña gubernatorlar fdeeral quät ministerlekläreneñ cirle büleklären küberäk kontrol itä alaçaqlar. Läkin, bu xakimiät belän küberäk yauızlanuğa häm korrupsiäne üsterügä genä kiteräçäk. Şunnan soñ närsä bulaçaq? Noyäber ayında Tatarstan prezidentı Mintimer Şäymiev häm Kemerovo gubernatorı Aman Tuleyev kebek üz xakimiätenä häm Kremlneñ üzlären yaqlauına ışanğan qayber regional citäkçelär çigenäçäklär. Kreml alarnı yañadan şul postqa bilgeliäçäk häm alar burıçın , prezidentnıñ vertikal xakimiäten nığıtu belän tüliäçäklär. Başqa regional citäkçelärneñ da alarğa iärüdän başqa çarası qalmayaçaq. Yäisä oxşamağan kandidatlar çitläteläçäk. Kreml 2009-nçe yılğaça kötmiäçäk. Şunnan soñ , Konstitutsiä onıtılaçaq , Konstitutsiä Mäxkämäse yañadan endäşmiçä toraçaq. İl tulısınça byurokratlar kontrolenä küçäçäk häm xalıq yañadan auızlıqlanaçaq. 1917nçe häm 1991-nçe yıllardan elekke vaziät xasıyl bulaçaq. Näticäse dä şundıy uq bulaçaq dip borçılam. Bolar Dävlät Dumasınıñ bäysez deputatı Vladimer Rıjkovnıñ fikerläre.
Färit İdelle, Praga.
Färit İdelle, Praga.