Ğasırlar buyı, Üzäk Aziä häm İdel Ural respublikaları arasında tarixi, mädäni bäyläneşlär bulsa da, soñğı waqıtta, ul yaqtan xäbärlär bik kilmi. Qazaqstan tatarları üzläre Qazanğa kilep, xäl äxwällären söyläsälär, yäki internetta cır festivale, tatar kiçäse, yäşlär öçen diskoteka ütkärelü turında, siräk-miräk, xäbärlär kürenep kitsä genä. Küptän tügel, miña Alma atağa barıp, andağı tatarlarnıñ yäşäyeşen kürep qaytırğa mömkinlek tudı. Anda tuplanğan materialnı sezneñ iğtibarğa täqdim itäbez. İrken dala, biek tawlar, quyı urmannarı häm diñgeze bulğan Qazaqstan, tatarlar öçen dä tuğan-üskän cir bulıp tora. Alar monda qaylardan, nindi yullar belän kilep çıqqan soñ? Alma ata tatarı İlmirat Wafin bastırıp çığarğan, «Alma-ata tatar-başqortları» digän cıyıntıqta, tatarlardan, berençe bulıp, säwdägärlär kilgän dielä. Bu xezmättä äytelgänçä, Vernnskiy nığıtmasına, 18 ğasır axırında, 19nçe ğasır başında, Ğabdulğani Ğuzairov küçep kilgän, annan soñ Rafikovlar, Muxsinovlar, Bağautdinovlar da bu yaqlarğa kilgän. Soñınnan nığıtma şähär däräcäsenä üsep citkän, anda millioner-säwdägärlär Ğäbdelwäliev, Bakirov, Muxsinnovlar yäşägän. İsxaq Ğäbdelwäliev şähärgä mäçet, mädräsä tözep birgän, anda Qazanda, Ufada, Orenburda uqıp qaytqan möğälimnär belem birgän. Vernenskiy şähärendä kitap kibete, tatar teatrı eşläp kilgän. İnqilab, sovet xakimiäteneñ urnaşuı, açlıq, repressiälär çorı häm watandaşlar suğışı waqıtında tatarlarnıñ ber öleşe Qıtayğa küçep kitä. Xäzerge tatarlarnıñ küpçelege şul Qıtay yağında tuğan. Alma ata tatarı, xäzer inde märxüm, Fäüziä apa Sadrieva, Çiräm ciren sörergä, dip Rusiä qaytırğa digän boyırıq çıqqaç, alar barlıq näsel-näsebe belän Qıtaydan kitkän, dip söylägän ide. Fäüziä apa Sadrievanıñ 1954nçe yıldan soñ, tormış yulı Sovet Qazaqstan respublikasında ütä. Anıñ kebek bergä Qazaqstanğa küçep qaytqan keşelär Semida, Çimkend, Pavlodar, Alma atada urnaşıp, yäşäp qala. Çiräm ciren sörü kebek külämle eş İdel-Ural yaqlarınnan da komsomol millättäşlärebezne cälep itä. Soñraq, İnstitut tämamlağan yäş tatar belgeçlärenä dä Qazaqstan sänäğäten üsterergä turı kilä. Biredä uqırğa kilep, ğalim bulıp ireşkän keşelär dä baytaq. Başqa tatarlarnıñ tormış yulları xärbi xezmät, Qazaqstan garnizonnarı aşa ütkän. Sovetlar berlege tarqalğaç, tatarlar Rusiägä, Tatarstanğa küçä başlağan. Alma atada oçraşqan tatarlar, ul waqıtnı iskä alıp, keşelär ber ağım bulıp kütärelep, kitä ide, dip söylädelär. Äle dä bulsa, Tatarstanğa Qazaqstannan tatarlar qayta, elekke yıllarda kebek berämläp kenä bulsa da. Soñğı distä yılda, ike xalıq sanın alu arasında, tatarlarnıñ sanı 30-40 meñgä kimegän. Qazaqstanda yäşäp qalğannarı niçek gömer kiçerä, närsägä alar söyenä, närsägä köyenä? Bu sorawnı Alma atada küreşkän küpçelek tatarlarğa birdek. Berençe äñgämäläşäbez, universitet uqıtuçısı Grif Timur ulı Xayrullin. Ul üze Başqortstanda, Qazaqlar awılında tuyıp üskän. Tatar ictimaği xäräkättä küp yıllar buyı qatnaşıp kilä. Qazaqstan tatarları tarixı turındağı kitaplarnıñ avtorı, şiğerlär, cırlar da yaza. Alar, berençe çiratta, cirle tatarlar aldında , tatar mäktäbe bulmaw kebek problema tora dide. Anı buldıru bik awır, çönki tatar ber urında ğına yäşämi, şähär uylap balalarnı cıyıp yörü küp finans çığımnar sorıy, dide Grif Xayrullin. Tatarstannan da, ruxi, metodik yärdämgä, moxtac bez, dide ul. Qazaqstan tatarları Tatarstannan ğına yärdäm kötep yatmıy, üzläre dä, buldırğan qädär yäkşämbe mäktäplären açırğa tırışa. Bu xaqta Tatarstannıñ Qazaqstandağı daimi wäkile Murat Karimov ta söyläde. Anıñ süzlärençä, berniçä töbäktä tatar tele yäkşämbe mäktäbendä uqıtıla, Alma atada tuğan teldä sabaq «İdel» assotsiatsiäse binasına birelä. Läkin uqıtırğa professional uqıtuçılar yuq.
Mäktäp açu kiräklegendä biredäge tatarlar ber fikerdä torsalar, milli tormışnı niçek itep alıp barırğa, cıyılırğa urın tabu mäs’äläsenä alarnıñ qaraşları ayırıla. Alma-atada berniçä tatar oyışması eşli. Alma-ata tatar-başqort üzäge citäkçese Zifa Rafikova, 25 meñlek tatar yäşägän şähärdä, millättäşlärneñ cıyılır urınnarı yuqlığın bilgeläp ütte.
«Çişmä» ansamble citäkçese Marsel Qildiärov ta, yäşlärne muzıkal qorallarda uynarğa oyräter öçen bina kiräklege problemasına basım yasadı. Älegä ansambl, Marsel äfändeneñ eş bülmäsendä repetitsiä ütkärä. Tatarstannıñ daimi wäkille häm «İdel» assotsiätsiäse başlığı Murat Karimov bina mäs’äläsenä başqa qaraşta tora. Ul bezgä, Qazaqstan xakimiätläre birgän bülmälärneñ barlığın äytte, alarnıñ buşlawğa birelgänen söyläp birde. Murat Karimov belän Tatarstannıñ daimi wäkillege binasında söyläştek, ul elekke balalar baqçasında urnaşqan. İke qatlı bina Tatarstan gerbi, räsemnäre belän bizälgän. Qazaqstan xakimiätläre «İdel» assotsiätsiäsenä birgän bülmälär şähär üzägendä, zur säwdä üzäge yanında urnaşqan. Anda «İdel» digän taqta da elengän, ämma täräzäläre qaplanğan, işekläre biklängän. Tumışı belän Çimkenttan bulğan, eşmäkär Mädinä xanım, soñınnan bezgä äytkänçä, ul küpme kerergä teläsä dä, «İdel» üzäge haman da yabıq bulğan ikän. Üzäktä yäkşämbelären, tatar tele däresläre uqıtıla ikän. Cäyge waqıtta anda sabaq birelmäw säbäple, bina buş tora ide. Älege binağa Alma-ata tatar yäşläre dä küz salıp yörgän, alar anda tatar-başqort mädäni üzäklären tözep, tatar aşların äzerläp, yäş talantlarğa konsertlar oyıştırıp, kiñ eşçänlek cäyelderergä telägän. Ämma barıp çıqmağan, binağa xuca bula almağan alar. Qazaqstan tatarları arasında ayırımlanu, añlaşılmawçanlıq bar digän süz belän, ğalim Grif Xäyrullin kileşmäde. Könçığış xalıqlarına xas diplomatiä belän, tatarlar üz ara bulğan añlaşılmawçanlıqnı, anıñ säbäplären çittän kilüçe keşe aldına açıp salırğa telämäde. Här oyışma üz yünäleşendä eş alıp bara, didelär. Qazaqstan xakimiätläre tatarlarğa niçek qarıy, digän sorawğa küpçelege «uñay», dip cawap birä. Häm Tatarstan, Qazaqstan Prezidentlarınıñ duslığın misal itep kiterä. Ayırım tatar keşelärenä qağılğanda, däwlät säyäsäte niçegräk ikän soñ? Mikrofon sünderelgäç, qayber tatarlar, çınnan da eşkä alınğanda, däräcäle urınğa bilgelängändä qazaqlarğa östenlek birelgäne turında äytte. Alayda tatarlar eşsez utırmıy, tırışa, tırmaşa, däwlät eşe bulmasa, eşmäkärlektä aqça eşli. Eştän buşağan arada, milli bäyrämnär oyıştıra, cırlıy, millättäşläre belän oçraşa. Alma atada berniçä häwäskär ansamble eşläp kilä. «Sarman» ansamble iñ berençelärdän bulıp oyışqan häm inde berniçä distä yıl eşläp kilä. Tağın «Çişmä» digän ansambl bar. Qazaqstan tatarları dini yolalarnı da ütäp yäşi. Tatar isemen yörtüçe mäçet tä bar. Bolar xaqında häm andağı tatar mäğlümat çaraları turında kiläse tapşırularda söylärbez.
Bikä Timerova.
