Qazan Yawız İvan ğäskäre tarafınnan monnan 452 yıl elek, iske stil' belän 2 oktäberdä, yaña stil' belän 12 sendä alına. Bu waqiğağa qarağan Xäter köne 15 yıl rättän ütkärelsä dä, anıñ senariäse ällä ni üzgärgäne yuq. Yıldağıça irtänge yaqta Qazannıñ İrek mäydanında cıyılu, doğa belän başlap, säyäsi notıqlar belän säğättän artıq miting ütkärü häm Qazannıñ üzäk uramnarı buylap Kreml'gä baru, anda öylä namazı uqu. Bıyılda şulay buldı. İrek mäydanında oyıştıruçılar arasında qawğa çığar digän faraz bar ide. Çönki ikegä bülengän Tatar ictimaği üzäge, Xäter könen ütkärü buyınça da ike oyıştıru komitetı tözegännär ide. Xäter könen alar bergä ütkärdelär. Anı Tatar ictimaği üzägeneñ ber qanatın citäklägän Zäki Zäynullin alıp bardı.
Menä cıynaldıq. Bezneñ Tatarstan östendä qara bolıtlar quyıra başladı. İsegezdäder, 90 yıllardan birle Mäskäwgä 50 protsent nalog tülädek. Çıñgızxan belän Batu xan 10 protsent alğannar. Bez illene tülädek. İnde quandıq şuñarğa. 50 protsent qına tülibez, ayaqqa basabız dip. Ayaqqa basa ğına başladıq, Qazannı tözekländerdek, yullar sala, mäçetlär tözi genä başladıq, xätta Qolşärif mäçete dä tözedek. Çaq qına küzebez açıla başlağan ide. Yeltsin kitte, kegebeşniknı kiterep utırttılar bezgä. Xäzer bezdän 72 protsent byudjetnı tartıp alalar. Säbäbe, bezgä bütän regiondağı xalıqlarnı aşatırğa kiräk dilär. Tatarstan, Başqortstan, Çuaşstan nişläp aşatırğa tieş alarnı? Eşlämägän aşamıy dilär. Eşläsennär, aşasınnar! Guberniälär oyıştırıp, respublikalarnı beterergä cıyınalar. Mäydandağı xoquq saqlaw orğannarı wäkilläre mäğlümatlarına qarağanda, xäter cıyınına 200 läp keşe kilgän ide. Başqa çığanaqlar buyınça bu san berniçä tapqır zurraq. Milli oyışmalardan isä İctimaği üzäkneñ ike qanatınnan tış, Milli Mäcles aktivistları da bar ide. Alar yaña ğına tabadan töşkän “Milli Mäcles” dip atalğan yaña gäzit tarattılar. Kürşe Mari El', Çuaşstannan da wäkillär buldı häm çığış yasadılar. Ğädättägeçä qaynar säyäsi çığışlar belän. Älbättä çığış yasawçılar, Rusiäneñ bügenge säyäsätenä qarşı fikerlär belderdelär. Tatarstannıñ xalıq artistı Äzhär Şakirov mäsälän menä niçek çığış yasadı.
2004 nçe yılnı, şuşında üzebezneñ nindi xäldä ikänebezne küräbez. Ä bit, urıs däwläte tatar yuqqa çıqsın dip törle yullar ezläp tabarğa tırışa. Äytik, sez Rossiä prezidentınıñ, Rossiä ul federativ däwlät, anda törle millätlär yäşi, alar däwlätne kütärälär, böyeklekkä alıp baralar digän süzlären işetkänegez barmı?! Ğömerendä äytmi. Ul, ägär gubernatorlarnı bilgelämäsäk, bezne terroristlar xarap itäçäk di. İlgä suğış iğlan itä. Bu närsä digän süz? Putin üzeneñ xalqına ışanmıy. Min şunı äytäm, Putinnıñ bu süzlärenä urıs xalqı ğına tügel, böten dönya xalqı da ışanmıy. Böten dönya Putinğa äytä, ägär demokratiä beterelä ikän, urıs däwläte yuqqa çığaçaq, urıs xalqı da betäçäk dip. Ägär dä Rossiä demokratik yul belän xalıqlarğa, millätlärgä irek birmäsä - ul betäçäk Bilgele bulğança Xäter könen törle matbuğat çaraları törleçä yaqtırtalar. Zäki Zäynullin cıyılğan xalıqnı şul uñaydan saq bulırğa da çaqırdı.
Monda “Efir”dan televizionşçiklar yörilär. Ber ük saq bula küregez. İnterv'yu ala başlasalar, başta uylağız, tatar min dip. Yuqnı söylämägez. Ğafu itegez, alar töskä-bitkä bik matur kürenmägännärne töşerälär dä, şunı kürsätälär Oyıştıruçılar ike tatar ictimaği üzäge bit äle. Zäki Zäynullin ber qanat liderı. Ul saqlıqqa çaqırıp, suz birep tordı. Şul isäptän, tağın ber qanatnıñ waqıtlıça citäkçese Räüf İbrahimovqa da süz birde. Oyışmada eçke yarış bulsa da, öydägene tışqa çığarmaw maqsatı beländer inde, Räüf äfändegä süz birgändä, tatar ictimaği üzägeneñ räis urınbasarı dip tanıştırdı. Üz çığışında isä Räüf äfände millät kiläçägen küzallap, balalar tabarğa kiräk dip äytte.
Bez häm xatınnarıbız da bik matur kienä. Ämma matur kienep kenä, matur kiengän xatınnar millätne saqlap qala alalar mikän? Tacıqstannan, Üzbäkstannan kilgän xanımnar bik matur kürenmilär. Läkin qullarında ikeşär-öçär bala. Qulların suzıp aqça soranıp yörilär. Ämma min alarğa soqlanıp qarıym. Menä şuşı awır xäldä dä alar küp itep bala üsterälär, balaların üzläre qarıylarBıyılğı Xäter köneneñ tağın ber yañalığı – gel Mäskäw, Rusiä säyäsäten sügü genä tügel, Tatarstanda da Şahğäli obrazı tabılu. Mondıy obraz bıyıl Qazan şähäre merı Kamil İsxaqov eläkte. Mäydanda plakatlarğa yazılğan öndämälärdä dä “Qazannıñ meñyıllığın Kamil İsxaqovtan başqa”, yäki “Vil Mirzayanovnı Qazanğa, Kamil İsxaqovnı Vatikanğa” digän şiğärlär bar ide. Oyıştıruçılar anı Qazanğa İzge Märyäm ana ikonasın qaytarırğa tırışıp yörüen tänqitlilär:
Mäskäw Kremlendä utırğan Putinnıñ yalçıları, biş tienlek politikannarı bezgä qarşı bügen suğış açtılar. Tatarstan digänne beterer öçen guberniälär yasarğa tırışalar. Yalçıların Tatarstan xalqı belän idärä itterergä cıyınalar. Äytik, Rim Papasınıñ fatixasın alıp yörgän İsxaqov. Ul bezneñ, babalarıbıznıñ ruxın sındırırğa tırışa. Bezdän kölde bu keşe. İsxaqovqa Qazan uramında yörergä oyat bulırğa tieş. Nindider anda İkonalar taşıp yöri. İkençe ber yalçısı, Mäskäwgä qaçqan, Çallıdan kitkän Altıynbayıv. Bolar tağı kilep tatar xalqı belän idärä itmäkçe bulalar Mondıy süzlär mäydanda ğına tügel, demonstratsiä belän Kreml'gä barğanda, meriä binası qarşında da yañğıratıldı.
Bıyılğı Xäter köneneñ töp yañalıqları menä şulardan ğibärät buldı. Ul Söyembikä manarası yanında öylä namazın uqu häm Yärminkä mäydanında açlıqta yatuçı Näfis Kaşapov yanına barıp anı kürü, bulaçaq häykäl urınında doğa qılu belän tämamlandı.
Räfis Cämdixan
