2004 Rusiädä ğömümän faciğälär yılı buldı, diergä bula. Mäskäw metrosında ike şartlaw 14 keşeneñ ğömeren özde. İnguşetiädäge höcümnärdä 90nan artıq keşe hälaq buldı, kübese – militsiä xezmätkärläre. Groznıyda bäyräm çarası waqıtında Çeçnyanıñ Mäskäw taraflı prezidentı Äxmät Qadırov üterelde. Hawada ber-ber artlı ike oçqıç şartlap, 90ğa yaqın yulçı hälaq buldı. Ul oçqıç qaldıqlarında hexagen ezläre tabıldı. Häm nixayät, Beslan faciğäse.
Sintäberneñ 1endä Tönyaq Osetiäneñ Beslan şähärendä qorallı törkem mäktäpkä bärep kerep, bäyräm çarasında qatnaşqan yözlägän keşene, balalar, ata-analar, uqıtuçılarnı totıq itep aldı. Öçençe köngä Rusiäneñ maxsus köçläre mäktäp binasına höcüm başladı. Tärtipsez atışular waqıtında 300dän artıq keşe hälaq buldı, yartısınnan artığı – balalar. Beslan faciğäse Rusiäne genä tügel, bar dönyanı tetränderde. Rusiä prezidentı Vladimir Putin isä cawap itep radikal säyäsi üzgäreşlär iğlan itte. Bu üzäreşlärne ul ilneñ iminlegen täemin itü öçen iñ döres adım dip añlattı:
Audio (Vladimir Putin)
"Terrorğa qarşı köräş bezneñ urtaq häm töp maqsatıbız. Anıñ näticäse däwlät häm cämğiät köçläreneñ ni däräcädä berläşüenä turıdan-turı bäyle."
Qayber tänqitçelär şunduq Putinnı Beslan faciğäsen üz xakimiäten nığıtu öçen qullanuda ğäyepläde. Mäskäwdäge İqtisad mäktäbendä säyäsät professorı Yevgenia Albats, bu üzgäreşlärneñ Beslan faciğäse belän ber bäyläneşe dä yuq, bu barı tik Kremlneñ cämğiät östennän tulı kontrol urnaştıru tırışlığı dip atadı:
Audio (Yevgenia Albats)
"Bu säyäsi üzgäreşlärneñ berseneñ dä Beslan belän ber bäyläneşe dä yuq. Beslan barı tik forsat itep qullanıldı. Kreml cämğiättä barlıqqa kilgän qurqu häm näfrät xislären faydalanıp, şul faciğädän soñ üzgäreşlär turında iğlan itte."
Putin iğlan itkän üzgäreşlärneñ ikese iñ küp tänqit tudırdı: Duma saylawlarında ber mandatlı okruklarnı beterü häm töbäk citäkçelären xalıq tarafınnan saylawnı beterep, Kremldän bilgeli başlaw. Liberal säyäsätçelär häm konstitutsiä belgeçläre monı 90nçı yıllarda ireşelgän demokratiä qazanışlarınnan zur çigenü dip atadı. Dumada ber mandatlı okrugtan ütkän berniçä bäysez deputat bar ide, xäzer alar da yuqqa çığaçaq. Töbäk citäkçeläre isä, hiçyuğı 4 yılğa ber, saylawlar waqıtında, xalıq turında uylağan bulsa, xäzer monı da onıtaçaq, bar eşläre Kremlgä yarawğa qaytıp qalaçaq, di alar.
Yukos tiräsendäge xällärne dä küzätüçelär şul uq üzkäkläşterü, neft kebek tabiğıy baylıqlarnı Kreml qaramağına qaytaru tırışlığın dip kürä. Döres, bu ğämällärne uñay bäyäläwçelär, qırğıy kapitalizm çorında qalqıp çıqqan oligarxlarğa iñ döres cawap dip sanawçılar da bar. Misal öçen, Rossiyskaya Gazeta küzätüşese Vitaly Tretyakov:
Audio (Vitaly Tretyakov)
"Rusiä xökümäte häm cämğiäte oligarx kapitalizm qapqanına eläkte. Bu kapitalizm irekleklärne, demokratiä protsessların, bäysez mäxkämälärne üzenä buysındıra. Bu qapqannan niçek ıçqınırğa? Xäzerge Rusiä xökümäte belgän berdän-ber yul – üzäk xökümätne köçäytü."
Xakimiät ğämällären xuplasa da, Tretyakov, kiläse yıl Rusiä öçen awır, ideologik bilgesezleklär yılı bulaçaq dip farazlıy. Yevgenia Albats isä tağı da turıraq äytä, Putin üzgäreşläreneñ näticäläre açıla barğan sayın, alar axır çiktä tärtipsezleklärgä kiterä ala di ul. Rejim üzen niçek kenä köçle itep kürsätmäsen, çınbarlqta ul totrıqsız dip Albats. Ägär neft bäyäläre şul qädäre yuğarı bulmasa, Rusiä inde küptän körçekkä teräler ide, di ul.
-Ali Gilmi
Sintäberneñ 1endä Tönyaq Osetiäneñ Beslan şähärendä qorallı törkem mäktäpkä bärep kerep, bäyräm çarasında qatnaşqan yözlägän keşene, balalar, ata-analar, uqıtuçılarnı totıq itep aldı. Öçençe köngä Rusiäneñ maxsus köçläre mäktäp binasına höcüm başladı. Tärtipsez atışular waqıtında 300dän artıq keşe hälaq buldı, yartısınnan artığı – balalar. Beslan faciğäse Rusiäne genä tügel, bar dönyanı tetränderde. Rusiä prezidentı Vladimir Putin isä cawap itep radikal säyäsi üzgäreşlär iğlan itte. Bu üzäreşlärne ul ilneñ iminlegen täemin itü öçen iñ döres adım dip añlattı:
Audio (Vladimir Putin)
"Terrorğa qarşı köräş bezneñ urtaq häm töp maqsatıbız. Anıñ näticäse däwlät häm cämğiät köçläreneñ ni däräcädä berläşüenä turıdan-turı bäyle."
Qayber tänqitçelär şunduq Putinnı Beslan faciğäsen üz xakimiäten nığıtu öçen qullanuda ğäyepläde. Mäskäwdäge İqtisad mäktäbendä säyäsät professorı Yevgenia Albats, bu üzgäreşlärneñ Beslan faciğäse belän ber bäyläneşe dä yuq, bu barı tik Kremlneñ cämğiät östennän tulı kontrol urnaştıru tırışlığı dip atadı:
Audio (Yevgenia Albats)
"Bu säyäsi üzgäreşlärneñ berseneñ dä Beslan belän ber bäyläneşe dä yuq. Beslan barı tik forsat itep qullanıldı. Kreml cämğiättä barlıqqa kilgän qurqu häm näfrät xislären faydalanıp, şul faciğädän soñ üzgäreşlär turında iğlan itte."
Putin iğlan itkän üzgäreşlärneñ ikese iñ küp tänqit tudırdı: Duma saylawlarında ber mandatlı okruklarnı beterü häm töbäk citäkçelären xalıq tarafınnan saylawnı beterep, Kremldän bilgeli başlaw. Liberal säyäsätçelär häm konstitutsiä belgeçläre monı 90nçı yıllarda ireşelgän demokratiä qazanışlarınnan zur çigenü dip atadı. Dumada ber mandatlı okrugtan ütkän berniçä bäysez deputat bar ide, xäzer alar da yuqqa çığaçaq. Töbäk citäkçeläre isä, hiçyuğı 4 yılğa ber, saylawlar waqıtında, xalıq turında uylağan bulsa, xäzer monı da onıtaçaq, bar eşläre Kremlgä yarawğa qaytıp qalaçaq, di alar.
Yukos tiräsendäge xällärne dä küzätüçelär şul uq üzkäkläşterü, neft kebek tabiğıy baylıqlarnı Kreml qaramağına qaytaru tırışlığın dip kürä. Döres, bu ğämällärne uñay bäyäläwçelär, qırğıy kapitalizm çorında qalqıp çıqqan oligarxlarğa iñ döres cawap dip sanawçılar da bar. Misal öçen, Rossiyskaya Gazeta küzätüşese Vitaly Tretyakov:
Audio (Vitaly Tretyakov)
"Rusiä xökümäte häm cämğiäte oligarx kapitalizm qapqanına eläkte. Bu kapitalizm irekleklärne, demokratiä protsessların, bäysez mäxkämälärne üzenä buysındıra. Bu qapqannan niçek ıçqınırğa? Xäzerge Rusiä xökümäte belgän berdän-ber yul – üzäk xökümätne köçäytü."
Xakimiät ğämällären xuplasa da, Tretyakov, kiläse yıl Rusiä öçen awır, ideologik bilgesezleklär yılı bulaçaq dip farazlıy. Yevgenia Albats isä tağı da turıraq äytä, Putin üzgäreşläreneñ näticäläre açıla barğan sayın, alar axır çiktä tärtipsezleklärgä kiterä ala di ul. Rejim üzen niçek kenä köçle itep kürsätmäsen, çınbarlqta ul totrıqsız dip Albats. Ägär neft bäyäläre şul qädäre yuğarı bulmasa, Rusiä inde küptän körçekkä teräler ide, di ul.
-Ali Gilmi