Mordoviä Respublikasında yäşäwçe tatarlarnıñ tormışında 2004 yılda berniçä möhim waqiğa buldı.
***
Mart ayında Mordoviänıñ berdänber tatar ansamblenä, Lämberä rayonınıñ “Umırzaya” isemle cır häm biyu ansamblenä, 35 yıl tuldı. 1999 yılda ansambl'neñ 30 yıllığın bik zur tantana belän uzdırğan idelär, ä bıyıl “Umırzaya”nıñ 35 yıllığın bötenläy uzdırmadılar, dip äytergä bula. Lämberä rayonın “Umırzaya” ansamble bıyıl da respubliqa festivalendä berençe urınğa çığarsa da, artistlarnı üzlären rayon xaqimiätläre ällä ni sanğa suqmıylar. Mäsälän, “Umırzaya” artistları Bötendönya tatar kongressı citäkçese Rinat Zakirovqa ayıruça räxmätlären belderä, çönki ansambl'neñ böten kiem-salımnarın Qazannan Bötendönya tatar kongressı büläk itte. Ä Mordoviä xaqimiätläre şul matur kiemnärne kigän artistlarnıñ osta cırlap-biyue öçen rayon näçällären maqtıy.
Şulay da “Umırzaya” artistları yanwar ayında ber büläk aldılar – alar Penza ölkäsendä gastrol'lärdä ide. Bu gastrol'lärneñ çığımnarın kübesen Urta Äläzän awıl xucalığı başlığı Käzıym Deberdeev tüläde. Artistlar Gorodişçenskiy rayonnıñ öç awılına bardılar, ämma konsert ike awılda ğına buldı. Öç awıl ul – öç Äläzän awılı. Berse – ataqlı Urta Äläzän, ikençese İske Äläzän, ä öçençese – Yuğarı Äläzän, tatarça Aimbura awılı. Şul Yuğarı Äläzän awılınıñ tatarça tağı ber iseme bar – Lämberä. “Umırzaya” ansamble dä Lämberä awılında eşläp kilä, tik Mordoviänıñ Lämberäse Penza ölkäseneñ Lämberäsennän tön'yaktarak, 240 kilometr yıraqlıqta urnaşqan. “Umırzaya” artistları şul ikençe Lämberägä bik kütärenke küñel belän kilsälär dä, awılğa citkäç küñelläre töşte – alarnıñ konsertına ike bilet qına satılğan ide. Şunnan, qızğanıçqa qarşı, Penza Lämberese xalqı Mordoviä Lämberäsennän kilgän artistlarnıñ konsertın kürälmäde.
***
Fevral' ayı betkändä häm mart ayı başında Mordoviäda klassik yazuçıbız Şärif Qamalnıñ 120 yıllıq yubilee ütkärelde. Şärif Qamal istälegenä tantanalar Ruzaevqa, Saranski şähärlärendä ütte. Yazuçınıñ tuğan Peşlä awılında Şärif Qamalğa istälek taşı quyıldı, awıl mäktäbendä anıñ muzee açıldı. Yubileynı uzdıruda Mordoviä Respublikasınıñ häm Ruzaevqa rayonınıñ xaqimiätläre aktiv qatnaştı.
Tatarstan delegatsiäse sostavında tarixi romannarı belän bilgele bulğan ataqlı yazuçı Mösäğit Xäbibullin da ide. Mösäğit abıynıñ äbi-babaları 1832 yılda Mordoviäneñ Atyur'yewo rayonında urnaşqan Bogdanovqa awılınnan kitep, xäzerge Orenburg ölkäseneñ Abdraxmanovqa awılına nigez salğannar. Mösäğit abıy Xäbibullin üzeneñ borınğı babaları cirenä berençe qat elägüen näq Şärif Qamalnıñ 120 yıllıq yubilee waqıtına turı kilüe turında dulqınlanıp söyläde.
***
Bilgele, tatar morzalarınıñ kübese çığışları belän xäzerge Mordoviä cirlärennän, elekke Temnikov-Tömän knyaz'legennän. Tatar morzaları mäclese Ufada küptännän inde eşläp kilä, ä 27 mayda Qazanda da Tatar morzaları mäclese oyıştı. Anı oyıştıruçılar – Tatarstanda yäşäwçe tatar morzaları – Qazanda Bötendönya tatar kongressı binasında cıyılğan ide. Cıyılışnı Kärim Yauşev, Färit Urazaev häm Ayrat Teregulov alıp bardılar. Cıyılışta kompozitor Rinat Yenikeev häm tarixçı Damir İsxakov ta qatnaştılar. Qazandağı Tatar morzaları mäcleseneñ ber äğzası, Ämir abıy Teregulov, ğomere buyı Qazanda teplotexnik bulıp eşlägän, xäzer pensiäda. Anıñ borınğı babaları xäzerge Mordoviäda urnaşqan Temnikov, tatarça Tömän şähäre yanında yäşägän tatar morzaları bulğan. 18 ğasırda Yenikeewlar, Teregulovlar häm başqa morzalarnıñ ber öleşe Mordoviädan Başqortostanğa küçep utırğan. Ämir abıy Teregulovnıñ babaları Başqortostanda Yaña Qarğalı awılına nigez salğan. Bu awıldan çığuçılar arasında iñ bilgele keşe, älbättä, böek tatar yazuçısı Ämirxan Yeniki. Uzğan 2003 yılda Ufadağı Tatar morzaları mäclese, anıñ citäkçeläre Maqsat Mamleev, Räşit Mamleev häm başqalar şul Qarğalı awılı, annan bik küpläp çıqqan tanılğan şäxeslär turında qalın ğına ber kitap ta bastırıp çığardılar.
***
30 may könne “Tatarstan Yaña ğasır” televizion kompaniäse “Mordoviä tatarları” isemle yaña ber fil'm kürsätte. Mondıy fil'mnar älegä qadär töşerelgäne yuq ide. Bu Bötendönya tatar kongressı töşerä başlağan “Tatar awazı” isemle qısqa metrajlı fil'mnar siklınnan berençe fil'm. Qızğanıçqa qarşı, älegä qadär bu fil'm Mordoviäda üzendä hiç tä efirğa çığa almıy. “Mordoviä tatarları” fil'mı turında Mordoviä ğazetlarında, 10нчы televidenie kanalında xäbärlär tapşırıldı, ämma fil'mnı üzen Mordoviä tatarları älegä kürgäne yuq. Mordoviänıñ GTRK kanalı: “Bez 5-4 minutlıq qına syujet birä alabız, ä fil'm 22 minutlıq, şunnan bez anı kürsätä almıybız”, dip cawap qaytardılar. Mordoviänıñ 10 nçı televidenie kanalı: “Bu fil'mnı hiçşiksez kürsätäbez” dip ışandırsalar da, “Yaqtaşlar” cämğıäte häm tatarlarnıñ milli-mädäni moxtariät citäkçeläre belän bu ğadi ğına mäsäläne älegä qadär çişä almıylar. “Yaqtaşlar” cämğıäte citäkçese Şämil Bikmaev süzlärençä, bu fil'mnı xalıqqa kürsätü Mordoviä xökümäteneñ milli eşlär buyınça komitetınıñ 2005 yılğı çaraları arasına kertelgän.
***
Tatar xalqınıñ bik küp kürenekle şäxesläreneñ tamırları keçkenä genä Mordoviäğa totaşa: millätpärvär Ali Aqiş, astrofizik, akademik Räşit Syunyaev, ataqlı sportçı Şämil Tarpişçev, Uqraina milliarderı Rinat Axmetov häm tağı bik küp başqa kürenekle keşelär. Bu şäxeslär arasında tatar xalqınıñ bılbılı, professional' cırçı Naciä apa Terkulova da bar. Naciä apa üze Ästerxanda tusa da, anıñ äbi-babaları, änise, elekke Penza gubernasınıñ Krasnoslobodski häm İnsar uyızdlarınnan. Naciä apanıñ 25 iyündä olı yubilee ide – aña 75 yäş tuldı.
– Min tudım Ästerxan şähärendä. Menä bıyıl minem yubiley yılım, allağa şöker, menä şuşı yäşemä qadär min üzemneñ izge xezmätemnän, icadi xezmätemnän ayırılmıyça yäşim häm böten tormışımnı da bağışladım şul üzemneñ tabiğat'tän, xodaydan birelgän sälätemä. Nindi yıllarda, min belmim, babam belän äbiem Mordoviädan kilgännär. Ciñelräk tormış dip inde, cılı yaqqa, Ästerxan yağına tartılğannar. Minem babam Terkulov Abdulla Djarulloviç. Anıñ tuğan awılı Qıştoru, Mordoviäda. Äbiem Xadiça Xaqim qızı Maksutova, Yenä awılınnan, Mordoviädan.
Bu cırçı Naciä apa Terkulova ide.
***
Bilgele, borınğı zamannarda mişärlär Saban tuyın ütkärmägän. 20 ğasır başında, kübesençä sovet zamanında Saban tuyı tatar-mişär töbäklärenä dä ütä başlağan. Mäsälän, Mordoviäda berençe Saban tuyın Lämberä awılında 1952 yılda ütkärgännär. Bıyıl Mordoviäda Saban tuylarınıñ yaña tarixı başlandı. 2004 yılnıñ 17 iyünendä “Mordoviäda milli-fol'klor bäyrämnär ütkärü turında” digän ukaz çığarıldı. Anda şundıy ämer yazılğan: “Muqşılar, erzyalar, tatarlar häm urıslarnıñ fol'klor bäyrämnären byudjet xisabına ütkärergä”. Şulay itep, bıyıldan başlap Mordoviä tatarlarınıñ Saban tuyına respubliqa statusı birelde häm anıñ çığımnarı respubliqa byudjetı xisabınnan bulır.
Bıyıl 11 iyüldä Lämberädä ütkän Saban tuyı çın tatar bäyräme ide dip äytsäñ, arttırıp äytkängä oşar ide. Çönki çığış yasawlar da, bäyrämne alıp baru da kübesençä urısça ide. Şulay da, Saban tuyında yuğarı qunaqlar, alar arasında respubliqa başlığı Niqolay Merquşkin, Tatarstannan tanılğan şağir Renat Xaris, Bötendönya tatar kongressı wäkile Färit Urazaev, “Yaqtaşlar” cämğıäte räise Şämil Bikmaev, Penza ölkäse tatarları arasında iñ kürenekle citäkçe Käzıym Deberdeev häm başqalar bu bäyrämneñ tatar milli bäyräme buluın iskä töşerep tordılar. Mordoviä Saban tuyınıñ iñ matur küreneşläre Tatarstannıñ Bua rayonınnan kilgän zur delegatsiä belän bäyle. Bua rayonı artistları, sportçıları, mädäniät xezmätkärläre Lämberä Saban tuyına tatar tösmere kertä aldılar.
***
Bıyıl cäyen Penza ölkäseneñ Zolotarevqa awılı yanında tabılğan borınğı bortas şähärendä qazılmalar däwam itte. Penza arxeoloğı, tarix fännäre doktorı Gennadi Belorıybkin bu şähär borınğı zamanda Bunda isemen yöretkän dip uylıy. Bu şähär aşa 9-13 ğasırlarda Böek Yefäk yulınıñ tön'yak öleşe – Bolğar–Kiev säwdä yulı ütkän. 1237 yılnıñ közendä Batu xannıñ ğaskärläre bortaslarnıñ bu şähären tar-mar itkän, meñärlägän keşe üterelgän, tere qalğannarı tön'yakqa, xäzerge Mordoviä cirlärendäge urmannarğa qaçqan. Bortaslar, bilgele, tatar-mişärlärneñ borınğı babaları bula.
***
Sentäber-oktäber aylarında Saranskida tatar rässamı Yunir Baxmetovnıñ kürgäzmäse ütte. Yunir üze rässam da, skul'ptor da. Ul realistik janrda da eşli, syurrealizm belän dä mawığa. Anı Saranski ğazetlarında häm televidenieda “tatarski Sal'wador Dali” dip tä atağannarı bar.
***
Mordoviänıñ iñ aldınğı awıl xucalığı kooperativı İnsar rayonı Çelmodeevskiy Maydan digän urıs awılında urnaşqan. Bu xucalıqnıñ başlığı tatar xatını Adilä Kolesnikova. Adilä Färit qızı şul uq İnsar rayonınıñ Yandovişçe isemle tatar awılında tuğan. Adilä bik küp maqtawlı isemnärgä layık. 31 sentäberdä Adilä Kolesnikovanı Mordoviäneñ Qadoşkin rayonı başlığı itep quydılar. Adilä respublikanıñ tatar xatınnarı arasında berençe bulıp rayon başlığı buldı.
***
16 dekaberda Saranskida Aydar Galimovnıñ konsertı ütte. Aydar Saranskiğa öçençe qat inde kilä. Ul berençe kilüendä Mordoviädan ike qıznı, Gölnara häm Alsu Bikbayıwalarnı üze belän cırlıy yörergä alıp kitkän ide. Berniçä ay gastrol'larda yöregäç, Gölnara Ufa yegetenä irgä çıqtı häm anıñ konsertlar belän yörüe tuqtatıldı. Aydar ikençe qat Saranskiğa kilgäç, bu Alsu belän Gölnaranıñ soñğı konsertı buldı. Aydarnıñ öçençe konsertı bik matur bulsa da, qızğanıçqa qarşı, reklama az bulu säbäple, Mordoviänıñ iñ zur bulğan 1100 urınlı zalı şığrım tulı tügel ide.
***
Mordoviäneñ tatar tele uqıtuçıları delegatsiäse 28-29 oktäberdä Tatarstanda Täteş rayonında seminarda qatnaştılar. Mordoviä uqıtuçıları Täteş pedagogiä uçilişçesında, balalar baqçasında, Täteş şähäreneñ berençe häm ikençe mäktäbendä buldılar. 29 oktäberda alar Keläş awılınıñ urta mäktäbendä qunaqta idelär. Mordoviädan kilgän tatar tele uqıtuçıları bu uqu yortlarında tatar telen uqıtunıñ törle ısulları, metodikaları belän tanıştılar, bu uqu yortlarınıñ uquçıları häm uqıtuçıları köçe belän oyıştırılğan konsertlar qarap küñel açtılar.
Mordoviä tatarları tormışına yıllıq küzätüne Azatlıq radiosı öçen İrek Bikkinin tapşırdı.
