Tatar mädäniäte bıyıl 17 yanwarda zur yuğaltu kiçerde. Mordoviäda İsa awılında yäşägän 85 yäşlek suqır cırçı Abdulla Krotov, berniçä ay ğazaplanıp, yaman şeş awıruınnan ülde. Folklorçı ğalimnärgä Abdulla Krotovnıñ iseme bik yaxşı bilgele, yuqqa ğına anı “tatar fol''kloristikasınıñ legendası” dip atamaslar ide. Tatar fol''klorın cıyğan ekspeditsiälar berkemnän dä mondıy küp borınğı cırlar yazıp almağan. Abdulla abıy üze dä şiğırlär, bäyetlär çığara ide, ämma, älbättä, anıñ üz icatın Tuqay, Taqtaş icatı belän çağıştırıp bulmıy. Abdulla abıynıñ tatar xalqı aldında täqdir itelerlek töp xezmäte – illedän artıq borınğı tatar cırların xäzerge zaman öçen saqlap qalu.
Uramğa utırtqan yäş tallarnıñ Közge kön yapraqların cil qoya, Közge kön yapraqların cil qoya. Üzebezdäy yäşlär, yöribez säfär, Bez säwäse yär''larnı kem säwär, Bez säwäse yär''larnı kem säwär.
Abdulla abıydan yazılğan bu cır 1979 yılda Mäskäwdä Xämit Yärmi häm Zemfira Säydaşeva avtorlıgında çıqqan “Татарско-мишарские песни” kitabına quşımta itep bastırılğan sığılmalı gramplastinkadan alındı. Bu gramplastinkadağı cırlarnı Abdulla Krotov häm Xafiz İşmametov başqara. Alar ikese dä Mordoviäda tuıp üskännär. Xafiz İşmametov 1895nçe yılda İskil awılında tuğan, 1961 yılda Mäskäwdä ülgän.
XX ğasırnıñ 30nçı yıllarında sovet ideologiäse islam dinenä, milli traditsiälärgä qarşı köräşkändä, bik küp xalıq cırları, ayıruça ozın köylär, bötenläy yuqqa çıqqan. Şul yıllarda borınğı cırlarnı tik qartlar ğına cırlıy bulğan, ä yäşlär inde kübesençä sovet cırlarında tärbiälängän. Tik şulay da qayber yäşlär borınğı cırlarnı da cırlağan. Şulardan berse, Abdulla Krotov, 1919 yılnıñ 4 aprelendä Penza gubernasınıñ İsa awılında tua. Keçkenä Abdulla ike atnadan soñ yätim qala, anıñ ätise İ brahim tiftan ülä. Änise dä tifta yatqanlıqtan, Abdullanı kürşe Qadiça apa ülemnän qotqara.
>– Untuğızınçı yılnın dürtençe aprelendä min tudım. Atay tiftan ülgän, min ataydan qalğanmın ike atnalıq yäş olan. Anay da tifta, ber körşe Qadiça digän äbi mine imezgän. YÄ Rabbi, cännättä urınısı bulsın.
Nindider säbäptän Abdulla suqır tua, şunnan awıl malayları belän uynap yörü urınına, ul gel İsa awılınıñ qartları yanında cırlar tıñlıy bulğan. Üzeneñ iskitkeç işetü xätere säbäple, keçkenä Abdulla, tere magnitofon kebek, borınğı cırlarnı ber-ber artlı ota barğan.
– Bar ide, “Atay” dip yörtälär ide, Kildeev İsmail, “Atay”. Annan wata, Utorov Abdraxman, Näzuq babay Kildeev. Abuzyar babay, ul ayaqsız ide. Ul bäk yırğa osta ide. Da, min biş yäşemdä tuylarğa yöri idem. Qartlar yırlıy ide. Yırlağanda min xayran qala idem.
Biş yäşemdä cır tıñlap tuylarğa bara idem, Aqsaqallar yırlağanda xayranğa qala idem.
Wıt alardan küp erändem.
Tatarstannıñ sälämätlek ministrı, oftal''molog Söläyman Yenaleev 30nçı yıllarda üzeneñ tuğan İsa awılına yış qına qayta bula, ul küp awıldaşların traxomadan dävalıy. Suqır cırçı Abdullanı Kazanğa alı.p küzlärenä operatsiä eşlärgä cıyına, ämma 1938 yılda Söläyman Yenaleewnı qulğa alalar häm keçe leytenant Korbangaliev anı Kazannıñ NKVD podvallarında qinap üterä.
Abdulla Mordoviänıñ törle suqırlar mäktäplärendä uqi, anda anı suqırlar tormışı belän yäşärgä, barmaqları belän uqırğa öyrätälär. 1943 yılda Abdulla tuğan İsa awılına qayta. Ağası frontta yuğalğan, anası, kilennäre, ağasınıñ keçkenä ulı açlıq kiçerä. Abdulla poyızdlarda yöri başlıy, akkordeonın uynatıp cırlar cırlıy, ğailäne açlıqtan qotqara. Şulay, poyezdlar, paroxodlarda yörep, küp törle macaralarğa elägep, unber yıl cırlap aqça eşli. 1954 yılda anı kolxozğa eşkä çaqıralar. Abdulla tönne saqçı bulıp eşli, köndez kur''yer bula. Anıñ ğomerendä ike xatını bulğan. İkese dä irtä ülä. Balalar bulmıy.
Şulay kolxozda eşlägändä 1957 yılda Kazannan fol''klor ekspeditsiäsı belän Xämit ağa Yärmi kilä. Folklorçı ğalimnär Kazan tatarlarınıñ fol''klorın revolyutsiäğa qadär uq öyränä başlasalar da, mişärlärneñ folklorı 50nçe yıllar urtasında ğına öyränelä başlıy.
– Nu, şonda bez Xamit abıy belän tanıştıq. Nu, ätä, berne yırlap kürsät inde miña. Ä nindine yırlıyım? Nindine beläsen. Üzenä yırladım “Täräzäñ töbendä muyıllar”. Atya, min bu yırnı, atya, qaya da, atya, işkänem yuq. Yırlıym, bu yırlar yañı, bez monı, atya, işkänebez yuqtır. Köpme üzenä yırlar yırladım, wıt bu yırlarnı, bu yırlarnı, atya, işkänebez yuqtır. Wıt şunardan şul yırlarnı wes yazdılar da.
Şunnan soñ Abdulla Krotovnı ike qat Kazanğa çaqırtıp, Ğalimcan İbragimov isemendäge Tel, ädäbiät häm tarix institutında magnitofonğa yazdıralar.
– Küpme yazabız? Biş yır, artıq yazdırmıybız. Biş yır yazabız da, mine yaxşı aşatalar, itälär restoranğa. Toram gostinitsa “Tatarstan”. Nomer yaxşı, yañğızıma ğına nomer. Räxätländem dä inde şonda...
Şulay uq Kazanda Abdullanıñ uñ küzenä operatsiä eşlilär häm ul, külägä kebek kenä bulsa da, keşelärneñ häm äyberlärneñ siluetların kürä başlıy. Operatsiänı eşläwçe professor Aleksandr Kruglov NKVD tarafınnan üterelgän Söläyman Yenaleewnıñ uquçısı bulğan ikän. 1963nçe yılda Abdulla Krotovnıñ yazmışı turında yazuçı Eduard Kasimov “Qoyaş kön dä çığa” digän povest'' bastırıp çığara. Bu kitap buyınça Ğaliäsqar Qamal teatrı säğät yarımlıq radiospektakl'' da çığara.
Ä şul uq waqıtta Abdulla abıynıñ tuğan Mordoviäsında anıñ tatar mädäniätenä kürsätkän xezmäte turında 35 yıl buyına ber kem dä belmi dip äytergä bula. Tik 1998 yılda ğına anıñ turında böten Mordoviä tatarları uqi häm işetä aldı: Abdulla Krotov turında “Tatar gazetası”nda zur material çıqtı, Mordoviä radiosınıñ “Tuğan tel” isemle tatar telle tapşıruında anıñ belän interv''yu işetterelde, Kazannan kiterelgän radiospektakl'' tapşırıldı. Şul uq yılda Kadoşkin rayon üzägendä basıluçı “Vozrojdenie” ğazetında urıs telendä dä material çıqtı. 2003 yılda Abdulla abıy “Azatlıq” radiosına interv''yu birde, Mäskäwneñ TVS televidenie kanalı anıñ turında syujet kürsätte, “Tatarstan yäşläre” gazetası anıñ turında zur mäqälä bastırdı, Bötendönya tatar kongressı töşergän “Mordoviä tatarları” isemle televizion fil''mğa da anıñ belän syujet kerde. Uzğan 2004 yılnıñ közendä, nixayät, Mordoviänıñ räsmi ğazetı bulğan “İzvestiä Mordovii” da Abdulla Krotov turında ber mäqälä bastırdı.
İnsar şähärendä yäşäwçe vraç, Abdulla abıynı kümüçe Ravil'' Kapkaev, şularnı söyläde:
– Ber zamannı min Abdulla abziğa soraw birdem: “Abdulla abzi, sin niçek keşelärne tanıysın? Alarnıñ eçen beläseñ?” Ul äytte: “Miña keşelärne belergä hiç tä qıyın tügel. Min alarnı berençe süzennän tanıymın”. Abdulla abzi ul turılıqlı keşe ide. Ul härwaqıt aqnı aq diep, ä qaranı qara diep süläde häm tanıdı. Beznen awılıbızda, İsa awılında, şundıy ğadät bar, adäm balası ülgäç, anıñ berençe qırıq könendä qabere östenä uqırğa yörilär, şunda doğa qılalar. Bu eşne iñ yaxşı, iñ döres awılıbızda üti ide Abdulla abzi. Ul yarata ide qabatlarğa: “Xäräkättä bäräkät” digän mäqälne, härwaqıt fizik uprajnenielar eşläde. Şunıman üzenen sälämätlegen arttırdı, xayırlı ozın ümer tordı. Abdulla abzi sigzän biş yäş tordı. Ägär dä Abdulla abzinın tormışına çittän baqsaq, törle xalıq törle bäya birde aña. Kübese anı belän soqlandılar, anı belän ğorurlandılar.
Abdulla abıynıñ tormışınıñ küp öleşe qolaqları aşa ide, ul gel radio tıñlıy ide, iñ yaratqan radiosı – Azatlıq radiosı ide.
– Min här ken radio tıñnıym, Azatlıq radiosın min bäk yaratam. Çönki anda tatarça sülilär. Bäk inde añlaşıla alarnın süzläre. Min alarnı bäk yaxşı iştäm. Azatlıq radiosın tıñnıym bäk köptän. Elke min anı belmi idem. Bağam, ber walna eläkte, tatarça sülilär. İ wıt şonnan, i kittem tıñnarğa.
Abdulla abıy bik optimist keşe ide. 2003 yılda birgän interv''yusında ul şulay äytkän ide:
– Xazerge tormışımman min bäk inde riza. Xazerge säğättä saw-salämät, şöker. Izbam üzemneke, yortım aru, wes çista-paryadıq. Aşnı aşıym, aşnı beşeräm, keremne dä yıwam. Min ber irekle keşe min. Ul minem ğorurlığım, şto min üzemne üzem bağalam, ni kirägemne peşeräm, aşımnı wes üzem eşlim. Şöker, pensiäm miña yetä aşarğa. Miña artıq ni kiräk? Östem-başım mineke böten, kiemnärem bar, ğazım yana, suım qarşımda. Allam bergänenä riza.
Bu 17 yanwar''da İsa awılında üz öendä yaman şeş awıruınnan wafat bulğan suqır cırçı, tatar fol''klorınıñ şaqtıy öleşen saqlap qaluçı Abdulla Krotov ide.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin
Uramğa utırtqan yäş tallarnıñ Közge kön yapraqların cil qoya, Közge kön yapraqların cil qoya. Üzebezdäy yäşlär, yöribez säfär, Bez säwäse yär''larnı kem säwär, Bez säwäse yär''larnı kem säwär.
Abdulla abıydan yazılğan bu cır 1979 yılda Mäskäwdä Xämit Yärmi häm Zemfira Säydaşeva avtorlıgında çıqqan “Татарско-мишарские песни” kitabına quşımta itep bastırılğan sığılmalı gramplastinkadan alındı. Bu gramplastinkadağı cırlarnı Abdulla Krotov häm Xafiz İşmametov başqara. Alar ikese dä Mordoviäda tuıp üskännär. Xafiz İşmametov 1895nçe yılda İskil awılında tuğan, 1961 yılda Mäskäwdä ülgän.
XX ğasırnıñ 30nçı yıllarında sovet ideologiäse islam dinenä, milli traditsiälärgä qarşı köräşkändä, bik küp xalıq cırları, ayıruça ozın köylär, bötenläy yuqqa çıqqan. Şul yıllarda borınğı cırlarnı tik qartlar ğına cırlıy bulğan, ä yäşlär inde kübesençä sovet cırlarında tärbiälängän. Tik şulay da qayber yäşlär borınğı cırlarnı da cırlağan. Şulardan berse, Abdulla Krotov, 1919 yılnıñ 4 aprelendä Penza gubernasınıñ İsa awılında tua. Keçkenä Abdulla ike atnadan soñ yätim qala, anıñ ätise İ brahim tiftan ülä. Änise dä tifta yatqanlıqtan, Abdullanı kürşe Qadiça apa ülemnän qotqara.
>– Untuğızınçı yılnın dürtençe aprelendä min tudım. Atay tiftan ülgän, min ataydan qalğanmın ike atnalıq yäş olan. Anay da tifta, ber körşe Qadiça digän äbi mine imezgän. YÄ Rabbi, cännättä urınısı bulsın.
Nindider säbäptän Abdulla suqır tua, şunnan awıl malayları belän uynap yörü urınına, ul gel İsa awılınıñ qartları yanında cırlar tıñlıy bulğan. Üzeneñ iskitkeç işetü xätere säbäple, keçkenä Abdulla, tere magnitofon kebek, borınğı cırlarnı ber-ber artlı ota barğan.
– Bar ide, “Atay” dip yörtälär ide, Kildeev İsmail, “Atay”. Annan wata, Utorov Abdraxman, Näzuq babay Kildeev. Abuzyar babay, ul ayaqsız ide. Ul bäk yırğa osta ide. Da, min biş yäşemdä tuylarğa yöri idem. Qartlar yırlıy ide. Yırlağanda min xayran qala idem.
Biş yäşemdä cır tıñlap tuylarğa bara idem, Aqsaqallar yırlağanda xayranğa qala idem.
Wıt alardan küp erändem.
Tatarstannıñ sälämätlek ministrı, oftal''molog Söläyman Yenaleev 30nçı yıllarda üzeneñ tuğan İsa awılına yış qına qayta bula, ul küp awıldaşların traxomadan dävalıy. Suqır cırçı Abdullanı Kazanğa alı.p küzlärenä operatsiä eşlärgä cıyına, ämma 1938 yılda Söläyman Yenaleewnı qulğa alalar häm keçe leytenant Korbangaliev anı Kazannıñ NKVD podvallarında qinap üterä.
Abdulla Mordoviänıñ törle suqırlar mäktäplärendä uqi, anda anı suqırlar tormışı belän yäşärgä, barmaqları belän uqırğa öyrätälär. 1943 yılda Abdulla tuğan İsa awılına qayta. Ağası frontta yuğalğan, anası, kilennäre, ağasınıñ keçkenä ulı açlıq kiçerä. Abdulla poyızdlarda yöri başlıy, akkordeonın uynatıp cırlar cırlıy, ğailäne açlıqtan qotqara. Şulay, poyezdlar, paroxodlarda yörep, küp törle macaralarğa elägep, unber yıl cırlap aqça eşli. 1954 yılda anı kolxozğa eşkä çaqıralar. Abdulla tönne saqçı bulıp eşli, köndez kur''yer bula. Anıñ ğomerendä ike xatını bulğan. İkese dä irtä ülä. Balalar bulmıy.
Şulay kolxozda eşlägändä 1957 yılda Kazannan fol''klor ekspeditsiäsı belän Xämit ağa Yärmi kilä. Folklorçı ğalimnär Kazan tatarlarınıñ fol''klorın revolyutsiäğa qadär uq öyränä başlasalar da, mişärlärneñ folklorı 50nçe yıllar urtasında ğına öyränelä başlıy.
– Nu, şonda bez Xamit abıy belän tanıştıq. Nu, ätä, berne yırlap kürsät inde miña. Ä nindine yırlıyım? Nindine beläsen. Üzenä yırladım “Täräzäñ töbendä muyıllar”. Atya, min bu yırnı, atya, qaya da, atya, işkänem yuq. Yırlıym, bu yırlar yañı, bez monı, atya, işkänebez yuqtır. Köpme üzenä yırlar yırladım, wıt bu yırlarnı, bu yırlarnı, atya, işkänebez yuqtır. Wıt şunardan şul yırlarnı wes yazdılar da.
Şunnan soñ Abdulla Krotovnı ike qat Kazanğa çaqırtıp, Ğalimcan İbragimov isemendäge Tel, ädäbiät häm tarix institutında magnitofonğa yazdıralar.
– Küpme yazabız? Biş yır, artıq yazdırmıybız. Biş yır yazabız da, mine yaxşı aşatalar, itälär restoranğa. Toram gostinitsa “Tatarstan”. Nomer yaxşı, yañğızıma ğına nomer. Räxätländem dä inde şonda...
Şulay uq Kazanda Abdullanıñ uñ küzenä operatsiä eşlilär häm ul, külägä kebek kenä bulsa da, keşelärneñ häm äyberlärneñ siluetların kürä başlıy. Operatsiänı eşläwçe professor Aleksandr Kruglov NKVD tarafınnan üterelgän Söläyman Yenaleewnıñ uquçısı bulğan ikän. 1963nçe yılda Abdulla Krotovnıñ yazmışı turında yazuçı Eduard Kasimov “Qoyaş kön dä çığa” digän povest'' bastırıp çığara. Bu kitap buyınça Ğaliäsqar Qamal teatrı säğät yarımlıq radiospektakl'' da çığara.
Ä şul uq waqıtta Abdulla abıynıñ tuğan Mordoviäsında anıñ tatar mädäniätenä kürsätkän xezmäte turında 35 yıl buyına ber kem dä belmi dip äytergä bula. Tik 1998 yılda ğına anıñ turında böten Mordoviä tatarları uqi häm işetä aldı: Abdulla Krotov turında “Tatar gazetası”nda zur material çıqtı, Mordoviä radiosınıñ “Tuğan tel” isemle tatar telle tapşıruında anıñ belän interv''yu işetterelde, Kazannan kiterelgän radiospektakl'' tapşırıldı. Şul uq yılda Kadoşkin rayon üzägendä basıluçı “Vozrojdenie” ğazetında urıs telendä dä material çıqtı. 2003 yılda Abdulla abıy “Azatlıq” radiosına interv''yu birde, Mäskäwneñ TVS televidenie kanalı anıñ turında syujet kürsätte, “Tatarstan yäşläre” gazetası anıñ turında zur mäqälä bastırdı, Bötendönya tatar kongressı töşergän “Mordoviä tatarları” isemle televizion fil''mğa da anıñ belän syujet kerde. Uzğan 2004 yılnıñ közendä, nixayät, Mordoviänıñ räsmi ğazetı bulğan “İzvestiä Mordovii” da Abdulla Krotov turında ber mäqälä bastırdı.
İnsar şähärendä yäşäwçe vraç, Abdulla abıynı kümüçe Ravil'' Kapkaev, şularnı söyläde:
– Ber zamannı min Abdulla abziğa soraw birdem: “Abdulla abzi, sin niçek keşelärne tanıysın? Alarnıñ eçen beläseñ?” Ul äytte: “Miña keşelärne belergä hiç tä qıyın tügel. Min alarnı berençe süzennän tanıymın”. Abdulla abzi ul turılıqlı keşe ide. Ul härwaqıt aqnı aq diep, ä qaranı qara diep süläde häm tanıdı. Beznen awılıbızda, İsa awılında, şundıy ğadät bar, adäm balası ülgäç, anıñ berençe qırıq könendä qabere östenä uqırğa yörilär, şunda doğa qılalar. Bu eşne iñ yaxşı, iñ döres awılıbızda üti ide Abdulla abzi. Ul yarata ide qabatlarğa: “Xäräkättä bäräkät” digän mäqälne, härwaqıt fizik uprajnenielar eşläde. Şunıman üzenen sälämätlegen arttırdı, xayırlı ozın ümer tordı. Abdulla abzi sigzän biş yäş tordı. Ägär dä Abdulla abzinın tormışına çittän baqsaq, törle xalıq törle bäya birde aña. Kübese anı belän soqlandılar, anı belän ğorurlandılar.
Abdulla abıynıñ tormışınıñ küp öleşe qolaqları aşa ide, ul gel radio tıñlıy ide, iñ yaratqan radiosı – Azatlıq radiosı ide.
– Min här ken radio tıñnıym, Azatlıq radiosın min bäk yaratam. Çönki anda tatarça sülilär. Bäk inde añlaşıla alarnın süzläre. Min alarnı bäk yaxşı iştäm. Azatlıq radiosın tıñnıym bäk köptän. Elke min anı belmi idem. Bağam, ber walna eläkte, tatarça sülilär. İ wıt şonnan, i kittem tıñnarğa.
Abdulla abıy bik optimist keşe ide. 2003 yılda birgän interv''yusında ul şulay äytkän ide:
– Xazerge tormışımman min bäk inde riza. Xazerge säğättä saw-salämät, şöker. Izbam üzemneke, yortım aru, wes çista-paryadıq. Aşnı aşıym, aşnı beşeräm, keremne dä yıwam. Min ber irekle keşe min. Ul minem ğorurlığım, şto min üzemne üzem bağalam, ni kirägemne peşeräm, aşımnı wes üzem eşlim. Şöker, pensiäm miña yetä aşarğa. Miña artıq ni kiräk? Östem-başım mineke böten, kiemnärem bar, ğazım yana, suım qarşımda. Allam bergänenä riza.
Bu 17 yanwar''da İsa awılında üz öendä yaman şeş awıruınnan wafat bulğan suqır cırçı, tatar fol''klorınıñ şaqtıy öleşen saqlap qaluçı Abdulla Krotov ide.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin
