Milli äydäwçelär nindi bulırğa tieş?

Bügenge analitik tapşıruıbıznıñ temasın bilgeläwdä milli xäräkätneñ 90 yıllardağı kütäreleşen citäklägän häm tatar xalqınıñ bügenge yazmışına zur tä''sir yasağan Marat Mölekovnı iskä alu kiçäse säbäp buldı. 5 fevral''dä Bötendönya tatar kongressı binasınıñ utırışlar binasında bik üzençälekle ruxta ütte ul kiçä. Monda xäzerge zaman milli xäräkäten äydäp yörüçelär, tatar ictimaği üzägen oyıştıruçılar, bilgele cämäğät eşlekleläre, fän doktorları, mädäniät, sänğät eşlekleläre cıyılğan ide.

Ğalim häm cämäğät eşleklese Räşit Yağfarov mäclesneñ başında Marat Mölekovnıñ tormışı häm milli xäräkättä totqan urını turında äytte.

Marat Mölekovnıñ tormış häm köräş yudı ciñel genä bulmadı. Suverenitet turında Deklaratsiäne qabul itkändä ul xalıqnı äydäp bardı, referendum aldınnan köräştäşläre belän xalıqnı mäydanğa alıp çıqtı, açlıqnı oyıştırdı. Ul soñğı könnärenä qädär milli xäräkättä buldı. Marat Mölekovnı bez xäzer dä bezneñ ruxi liderıbız itep tanıybız

Bu kiçädä Marat Mölekovnı zurlaw, anı sağınu, xätta sızlanu atmosferası yöräklärne çänçep tordı. Anıñ ulları Röstäm häm İskändärneñ yözenä qarap, 1997 yılnıñ mayında wafat bulğan milli äydäwçene küzallarğa tırıştılar. Ber qarasañ, Tömän ölkäsendä tuğan çın seber tatarı Qazanğa kilep, üz keşe bulğan häm millät yazmışı turında zıyalılar belän dä, ğadi xalıq belän dä, citäkçelär belän dä söyläşergä, millätneñ ixtiacın iñ berençe urınğa quyarğa niçek buldıra alğan, digän soraw da tua. Beräwlär Qazannan, ikençelär Aqtanış, Möslim yäki Çüpräledän yäisä ğorur Çallı, Älmät yaqlarınnan bula. Öçençeläre, Penza, Nijgar, Mordoviä yaqlarınnan. Dürtençeläre, Ural, Irımbur töbäkläre ruxın çağıldıra. Urta Aziä yäki Baltiq yaqları da bar bit äle. Mişär, tiptär, seber yäki keräşen üzençäleklären kürsätü, saqlaw ğädäte dä bar. Ä bit yıraq Tömän urmannarı artınnan kilgän Seber tatarları arasında nindi zatlı şäxeslär bulğan. Ğalim häm din eşleklese, dönyanı urap çıqqan Ğäbderäşit İbrahimov, Azatlıq radiosınıñ iñ berençe direktorlarınnan bulğan Şihap Niğmäti kebeklär yanına Marat Mölekovnı da quyıp bula. Şul yaqlarnıñ wäkile, bilgele fol''klorçı Flora Äxmätova-Urmançe bolay dip äytte.

Min Marat abıy kebek ük Tömän ölkäseneñ Yaulıtora rayonı İsät awılınnan. Min anı ul äle Qazanğa kitkänçe ük belä idem. Monda kilgäç tä, aralaşıp yäşädek. Minem haman küz aldında tora. Qaynağan mäydanda Marat Mölekovnı xalıq qullarına kütärep kitte. Ä märxüm Baqıy ağa äytä torğan ide, Maratnı min Ğäbderäşit İbrahimovqa oşatam dip

Tatarda bit yulbaşçılar, zatlı aqıl iäläre, qıyu yöräkle keşelär bik küp. Ämma, törle säyäsi qiblalı häm törle sotsial'' qatlam wäkillären kileşterü bik qıyın. Yä artıq ätäçlänep kitü, yulbaşçılıq çire belän awıru küzätelä, yäisä yılap, zarlanıp, meskenlekkä künegälär. Xoquq belgeçe Ğayal Mortazin menä närsä äytte.

Xäzer min uftanam bügenge köndä Marat Mölekov kebek milli citäkçelärebez bulmağanğa. Citäkçelär bar ul anısı. Läkin kübese 16 ğasırdağı şikelle, min zurraq xan, sin keçeräk xan, dip büleşep yatalar 21 ğasırda da. Menä şundıy närsälär betsen ide. Üzara tänqit bulırğa tieş, älbättä. Tänqittän soñ ber-bereñnän doşman yasarğa ğına kiräkmi. Bezneñ zur maqsatıbız bezne bergä berläşterep torsın ide. Çönki bu ğämällärdän bezneñ maqsatıbız zur zıyan kürä. Annan soñ, bügenge köndä bezneñ milli xäräkätkä yäşlärneñ atlığıp tormawı da borçıy

Älbättä, millätne yaqlawçılar, aña yul kürsätüçelär, dan, şöhrät häm mal, däräcälär öçen köräşmilär. Kiresençä, alarnıñ yulı häm tormışı faciğäle, qaywaqıtta qurqınıç ta bula. Alarnı östän bilgeläp quymıylar, xalıq kemne tıñlarğa, kemgä ışanırğa kiräklegen üze xäl itä. Tel, ädäbiät, sänğät institutı direktorı Nurmöxämmät Xisamov bolay dide.

SSSRdağı, Rusiädäge wazğiät milli xäräkätneñ liderlarına, milli xäräkätneñ ideyasına berqayçan da xäyer-xaq bulmadı. Maratqa da härwaqıt awır buldı. Häm üzebezneñ arabızdan da törle mönäsäbät kürsätelde. Mäsälän, menä ber yulı matbuğatta Ğömär Usmanov Tatarstanğa suverenitet kiräkmi, Marat Mölekov alıp barıp torğan yul yaxşığa kitermi, dip yazıp çıqtı. Marat plenum utırışı cıydı. Şunda üzebeznekelär, Marat Mölekovnı sügä, anı eştän quarğa kiräk, di. Kemder anıñ danına, kemder — urınına qızığıp eşlägännärder inde bu eşne. Suverenitet öçen köräşneñ iñ qaynar könnärendä, mäydanda iñ küp xalıq cıyılğanda, 5 meñ xalıq bar ide anda. Marat ul waqıtta parlamentta utıra, ä mitingı alıp baruçılarnıñ xalıqnı tuplaw köçe anıñ däräcäsendä bulmağan, küräseñ, mäydan dulqınlana. Şunda mäydanğa ike qulın kütärep, Marat yögerep töşä. Xalıq şunda uq şıp bulıp qaldı. Marat çın lider ide, çönki anıñ qulına qarap, xalıq üzen niçek itep totarğa ikänen añlıy ide

Fändäs Safiullin qaywaqıtta millät pärwärlärneñ çitläşterelüe turında da söyläde.

Küp yıllar da ütmäde, anıñ fikerdäşlären, köräştäşlären inde kiräk tügelgä dä sanıy başladılar. İkençe çaqırılış Yuğarı Sovetqa alarnı ütkärmäskä tırışıp küpme eşlände. 2000 yılda suverenitet turındağı Deklaratsiäne qabul itügä 10 yıl tuluğa bağışlanğan tantanalı sessiägä, ul waqıtnı bu eştä iñ aktiv qatnaşqan keşelärne kertmädelär. Şuşılarnı kürep, bügenge köndä Marat Mölekovqa yäşärgä ul waqıttan da qıyınraq bulır ide, minemçä

Ğalim Damir İsxaqov Tatar ictimaği üzägeneñ programma häm ustavların tözüçe bu xäräkätneñ tamırların, fänni nigezlären, ruxi häm matdi stimulların yaxşı belä.

Marat Mölekov yış qına bez bergä qabul itkän qararlarnı säyäsi yaqtan tormışqa aşıra ide. Törle çaqlar buldı ul waqıtta, barısın da äle xäzer dä äytep beterep bulmıy. Bezgä aqçalata yärdäm itüçelär dä küp buldı. Minem xäterdä ber oçraq istä qalğan. 1992 yılda bezgä turı kilde Tatar mädäniäten üsterü konsepsiäsen eşlärgä. Bu eştä beryulı 30 lap ğalim qatnaştı. Bik awır bulsa da, Marat abıy bezgä bu eşkä tüläw öçen aqça tabıp birde. Şunısın da äytergä kiräk, Marat Mölekov bik tınıç, sabır xolıqlı keşe ide, min anıñ kem belän bulsa da konfliktqa kergänen xäterlämim, andıy xäl bulmadı. Däwlät digän närsä ul şäxeslärsez bulmıy. Läkin layıqlı şäxeslär bulsa, däwlätne yuğaltqaç ta, anı kire qaytarıp bula. Şuña kürä, bez ütkän yul — ul tarixta qaldı. Ä şul tarixta qatnaşqan keşelär barısı da keşelärneñ xäterendä qalaçaqlar. Marat Mölekov — berençe çiratta

Bu söyläşüdä ber şäxes yäki uzğan xällärne iskä alu ğına bulmadı. 15 yıl elek başlanğan eşlärneñ qayberläre tormışqa aşqan, ikençeläre — özelep qalğan. Milli veterannar cıyılışına kilüçelär küp, ämma almaş, yäş buın häm zamança ğämällärne milli eşlär belän bäyläwçelär ni qızğanıç, siräk oçrıy. Bu oçraşudağı moñsulıq häm küñeldäge yuşqın da şuña bäyleder. Ämma eşlise eşlär barıber fiker iälären häm köräşçelärne, fidaqärlärne üzenä çaqırıp tora.

Millätneñ häm däwlätçelekneñ, Tatarstannıñ bügenge xäle sabaq alarğa, yaña yullar häm alımnar tabunı taläp itä. Bu eşlärdä küpne kürgän Kärim Yauşev oçraşuğa Ufadan kilgän ide. Ul da ütkän häm kiläçäk turında söyläde.

Bügen, minemçä, bezgä tege waqıttağı kebek däwlätçelekne saqlawğa böten köçne salırğa tügel, ä millätne, tatarnı saqlap qalu ideyäsen berençe urınğa çığarırğa kiräkter. Ägär dä bez haman suverenitet öçen genä köräş alıp barsaq, tatarnıñ üzen yuğaltırğa mömkinbez. Şunlıqtan bezgä yaña köräş alımnarı, yaña eş yünäleşläre turında da uylarğa kiräk. Min bu nisbättän milli-mädäni moxtariätlärneñ ähämiäten iskä alıp kitär idem. Bu ideyäne Tatarstanda eläkterep alıp, anı böten rusiä buylap tormışqa aşırırğa kiräk. Tatar milläten saqlap qalu turında süz yörtäbez ikän, İdel-Ural töbägendäge tatarlar turında süz bara. Şuña da, Başqortstandağı tatarlarnı saqlap qalu öçen köräş, ğomum tatar milläten saqlaw öçen köräşneñ iñ zur elementlarınıñ berse bulıp torırğa tieş

Xäzerge zamanda, bigräk tä, yäş buın millättäşlärebez qalın-qalın kitaplar, ozın-ozın dokladlar belän mawıqmıylar. Näticä kiräk, üseş, açış kiräk, aqça häm texnika kiräk. Stimullar bulmasa, xäräkät itü bik awır. Ämma milli qibla häm liderlıq mäs’äläse barıber qala. Tağı da ähämiätleräk, kiskenräk bula başlıy. Menä şul waqıtta küñel häm aqıl türendä yatqan Tuqaylar, Maqsudilar, İsxaqilar, Äbrar Kärimullin, Marat Mölekov, Baqıy Urmançı, şulay uq xäzerge çorda arabızda bulğan Mirqasıym Ğosmanov, Yaxya Abdullin, İndus Tahirov häm başqa şäxeslärgä tartıla. Ä bügenge kön yaña äydäwçelärne, oyıştıruçılarnı sorıy. Şuşı ixtiacnı häm buşlıqnı añlaw bu söyläşüneñ töp näticäse buldı. Uylarğa kiräk, kiñäşergä kiräk. Zaman qatlawlı, xällär ciñel tügel. Tatarlar tatarlıqqa moxtac.

Rimzil Wäli, Gölnaz İlgizär