21 fivral - dönyada xalıqara Ana tele bularaq bilgeläp ütelä. UNESCO oyışması tarafınnan bilgelängän älegä çara bıyıl "Braill häm tamğa tellärgä" bağışlana. Üzeneñ räsmi möräcäğtendä UNESCO bıyıl bu könne bäyräm itkändä kürmäwçelärgä, suqırlarğa ayırım iğtibar kürsätergä öndi.
Älbättä, ğomum xalıqnıñ bik küp bulmağan protsentın täşkil itkän suqırlarğa iğtibar ällä ni küp tügel kebek. Çınlıqta, suqırlarnıñ üz cämğiätläre dä, maxsus eş urınnarı da bar. Ul ğına da tügel, alar öçen maxsus kitapxanälär dä eşläp kilä. Tatarstandağı suqırlar öçen maxsus eşläwçe kitapxanä direktorı Nail Säfärğäliev belän xalıqara tuğan tel uñayınnan üze citäklägän kitapxanä xaqında äñgämä qordıq.
N.S. Bezneñ Tatarstanda suqırlar öçen maxsus kitapxanä 1935 yılda açıldı. Filiallarıbız bar Älmättä, Bögelmädä, Yar Çallıda, Çistayda häm Alabuğada. Biş şähärdä. Annan soñ, bezneñ rayon üzäklärendä, suqırlar cämğiätläre bulğan cirlärdä kitap birä torğan üzebezneñ keçkenä genä noqtalarıbız bar. Tağın äytergä kiräk, bez Rusiäneñ 22 töbägen tatar kitapları belän tä''min itäbez. Mäskäw, Sankt-Peterburgtan alıp, Ulyan, Samar häm Premoryaga xätle. Xäzer inde menä Vladivostok turında da uylıybız Şartnamä tözergä. Perm ölkälärendä, Tömän ölkälärendä, tatarlar tora torğan bik küp cirlärdä bezeneñ kitaplarnı alalar. Annan soñ bez, Üzbäkstannıñ suqırlar kitapxanäsenä dä tatar kitapların cibäräbez. Elek Ukraina häm Qazaqstan belän eşlider idek, alar belän xäzer niçekter elemtälär özelde. Bez ayırım suqırlarğa da cibäräbez. Awılda yäki şähärdä torğannarğa da, kem tatarça teli uqırğa. Häm oyışmalarğa. Rusiä buyınça 24 kitapxanägä cibäräbez, annan soñ suqırlar oyışmalarına da häm keşelärgä dä. Poçta belän cibäräbez, poçta anıñ öçen aqça almıy. Bezneñ uquçılardan da almıy häm bezdän dä almıy. Aqça tülärgä kiräkmi. 1961 yılnı bez tatarça kitaplar yaza başladıq. Ul bezneñ kitapxanä berençe häm ber genä, tatarlar öçen kitaplar yazuçı. Suqırlarça, "brailça" ul. Braille dip atala, tege noqtalı xärefle kitaplar. Häm kassetka yazılğan kitaplar. Bezneñ avtorlar Qamal teatrı artistları häm radio-TV diktorları ul kitaplarnı uqıy. Anı, äytergä kiräk, mäktäplärdä, gimnaziälärdä, tatar telen öyränä torğan cirlärdä tıñlıylar bu kitaplarnı. Üzläreneñ söyläwlären döresläter öçen dä. Menä şul kitaplarnı bez cibäräbez inde. “Qazan utları”, “İdel” jurnalların... Annan soñ bez, urıs telle mäktäp balalarına, tatar telen öyränü buyınça däresleklär yazabız "brailça". Anı böten respublikağa tä''min itäbez. Tatar telen öyränä torğan tatar balaları öçen dä. Alarnı da bez, bötenesen, üzebez basabız.
Xäzergä bezdä 266 meñ danä kitabıbız bar. Ul kitaplar kassetta, CDrom da. Alarnı kompiterda da tıñlarğa bula. Häm "brailça" da. Anısı inde kübräk fänni kitaplar, däresleklär, tarix, matematika buyınça, barmaq belän uqıy torğannar.
R.C. Ä menä bu 266 meñ kitapnıñ niçä protsentı tatarça anıñ?
N.S. Elek bezneñ un protsenttan da äzräk ide, xäzer bezneñ unbiş protsentqa citte. Äytergä kiräk, soñğı yıllarda, bez alarnı çığarunı 40 protsentqa kütärä aldıq. Şulay itep, äkrenläp, bezneñ fondlarda tatar kitaplarınıñ küläme kübäyep tora. Annan soñ, bez xäzer kampiterlar maxsus satıp aldıq. Alarda tizräk bula kitaplarnı cıyarğa, basarğa. Şul yaña texnologiälär belän tizlätterep eşlibez. Tatarça da kitaplar basarğa anda öyrändek. Ul tizlätä kitaplarnı basnı häm alarnıñ bäyäsen dä bik töşerä. Şuña kürä bez kübäyttek bu kitaplarnıñ külämen dä, sıfatında. Şuña kürä alar kübräk çığa başladı xäzer.R.C. Mäsälän, 2004 yılda nindi tatarça kitaplar yazıldı sezdä?N.S. Tatarça kitaplar anda bik küp yazıldı inde, isemnären xäzer äytä almıym. “qazan utları”nıñ, “İdel” jurnalınıñ böten sannarın yazdıq. Annan soñ, tatar tele öyränü buyınça däresleklär yazdıq 4, 7, 9, 10 sıynıflar öçen. Xäzerge yazuçılarnıñ äsärlären, mäsälän Mirxäydärovnıñ rus telennän küçerelgän kitabın yazdıq. Klassiklarnıñ bötenesen yazabız inde, alar bötenese bar digän şikelle. Yaña yazuçılarnıñ çığıp barğan kitapların, bötenesen yazabız. Tarix buyınça kitaplarnı yazabız. Fäxretdinovmı anda, bütän tarixçılarmı. Akademik Ğosmanovnıñ, Tahirovnıñ, Rafael Xäkimovnıñ kitapların, alarnıñ bötenesen bez yazıp barabız. R.C. Bu kitaplar ul "brailça", şul...N.S. "Brailça", kompakt kassetada, SDlarda. Anı kampiterlarda da tıñlarğa bula häm bezneñ kürmäwçelärdä xäzer kampiterlar barlıqqa kilä başladı. Bezneñ bit kampiterlar tawış belän söyli torğan, alarnıñ şundıy programmaları bar, tawış belän äytä ul tekstnı. Häm bar "brailça" displey. Yögerä torğan yul ul şundıy, barmaq astında ütep kitä xäreflär, "brailça" noqtalar, şunıñ belän uqıp bula. Matematikanıñ böten simvolların, fizikanı şulay qarap öyränergä bula. R.C. qullanuçılar küpme mondıy kitaplarnı? Mäsälän, sezneñ kitapxanägä küp kiläme zakazlar, bigräk tä tatarçası?N.S. Bezneñ kitapxanädä, respublika buyınça dürt meñ uqıy bezneñ. Äytergä kiräk, 22 regionnan sannarın tulayım belämibez. Şartnamälär tözibez bez Çernuşki şähärlärendäge suqırlar oyışması belän, anda bezneñ 100 läp uquçıbız bar. Barda rayonı, Perm ölkäse kitapxanäse belän eşlibez, alarnıñ 84 suqır uquçısı bar. Başqortstanda 1500. Tulayım xäzer äytä almıym min uquçılarnıñ. Çönki oyışmalarında qaysıları uqıydır, qaysıları uqımıydır. Läkin menä şundıy sannarğa alar bezgä zayavka birälär. R.C. Ä menä Rusiädä başqa keçkenä, azçılıq millätlärneñ şundıy kitapxanäläre barmı?N.S. Andıy kitapxanäläre bar. Läkin tatarça kitaplarnı bez berençe, 1961 yılda yaza başladıq. Xäzer Başqortstanda da yaza başladılar andıy kitaplarnı, başqort telendä. Çuaşstanda da yaza başladılar. Läkin andıy külämnäre yuq inde, bezneñ şikelle. Bezneñ annan soñ, kitaplar çığışı buyınça aldanraq barabız. Tege yılnı, Novosibirskiyda kürmäwçelär kitapları buyınça bäyge bulğan ide, böten tellärdä, Rusiä buyınça häm anda bezneñ kitapxanä berençe urınğa çıqtı. Küläme buyınça da, sanı buyınça da.R.C. Şundıy mäğlümat bar, menä bu "brailça" yazunı, tatar telendä, latinda yazu häm uqu ciñelräk digän...N.S. Anıñ tarixı da bar. Beläsezme, 1934 yılnı yañalif, latin belän kitaplar basa başlıylar suqırlar öçen, tatarlar öçen Qazanda berençe. Ul waqıtta suqırlar oyışması häm Tatarstan xökümäte cihaz satıp ala çit illärdän. Anda latinda yaza başlıylar kitaplarnı. Anıñ suqırlar öçen latin alfavitın uylap çığara tyurkolog Şäräf häm kürmäwçe yurist Aleksandr Birülev. Şundıy bula yurist, ul 19 ğasırnıñ azağında Qazan universitetın beterä, berençe kürmäwçe, häm revolyutsiädän soñ, monda mäğärif narkomatında eşläwçe bula ul. Menä alar 1934 yılğa alfavitnı eşlilär häm basa başlıylar.
Älbättä, ğomum xalıqnıñ bik küp bulmağan protsentın täşkil itkän suqırlarğa iğtibar ällä ni küp tügel kebek. Çınlıqta, suqırlarnıñ üz cämğiätläre dä, maxsus eş urınnarı da bar. Ul ğına da tügel, alar öçen maxsus kitapxanälär dä eşläp kilä. Tatarstandağı suqırlar öçen maxsus eşläwçe kitapxanä direktorı Nail Säfärğäliev belän xalıqara tuğan tel uñayınnan üze citäklägän kitapxanä xaqında äñgämä qordıq.
N.S. Bezneñ Tatarstanda suqırlar öçen maxsus kitapxanä 1935 yılda açıldı. Filiallarıbız bar Älmättä, Bögelmädä, Yar Çallıda, Çistayda häm Alabuğada. Biş şähärdä. Annan soñ, bezneñ rayon üzäklärendä, suqırlar cämğiätläre bulğan cirlärdä kitap birä torğan üzebezneñ keçkenä genä noqtalarıbız bar. Tağın äytergä kiräk, bez Rusiäneñ 22 töbägen tatar kitapları belän tä''min itäbez. Mäskäw, Sankt-Peterburgtan alıp, Ulyan, Samar häm Premoryaga xätle. Xäzer inde menä Vladivostok turında da uylıybız Şartnamä tözergä. Perm ölkälärendä, Tömän ölkälärendä, tatarlar tora torğan bik küp cirlärdä bezeneñ kitaplarnı alalar. Annan soñ bez, Üzbäkstannıñ suqırlar kitapxanäsenä dä tatar kitapların cibäräbez. Elek Ukraina häm Qazaqstan belän eşlider idek, alar belän xäzer niçekter elemtälär özelde. Bez ayırım suqırlarğa da cibäräbez. Awılda yäki şähärdä torğannarğa da, kem tatarça teli uqırğa. Häm oyışmalarğa. Rusiä buyınça 24 kitapxanägä cibäräbez, annan soñ suqırlar oyışmalarına da häm keşelärgä dä. Poçta belän cibäräbez, poçta anıñ öçen aqça almıy. Bezneñ uquçılardan da almıy häm bezdän dä almıy. Aqça tülärgä kiräkmi. 1961 yılnı bez tatarça kitaplar yaza başladıq. Ul bezneñ kitapxanä berençe häm ber genä, tatarlar öçen kitaplar yazuçı. Suqırlarça, "brailça" ul. Braille dip atala, tege noqtalı xärefle kitaplar. Häm kassetka yazılğan kitaplar. Bezneñ avtorlar Qamal teatrı artistları häm radio-TV diktorları ul kitaplarnı uqıy. Anı, äytergä kiräk, mäktäplärdä, gimnaziälärdä, tatar telen öyränä torğan cirlärdä tıñlıylar bu kitaplarnı. Üzläreneñ söyläwlären döresläter öçen dä. Menä şul kitaplarnı bez cibäräbez inde. “Qazan utları”, “İdel” jurnalların... Annan soñ bez, urıs telle mäktäp balalarına, tatar telen öyränü buyınça däresleklär yazabız "brailça". Anı böten respublikağa tä''min itäbez. Tatar telen öyränä torğan tatar balaları öçen dä. Alarnı da bez, bötenesen, üzebez basabız.
Xäzergä bezdä 266 meñ danä kitabıbız bar. Ul kitaplar kassetta, CDrom da. Alarnı kompiterda da tıñlarğa bula. Häm "brailça" da. Anısı inde kübräk fänni kitaplar, däresleklär, tarix, matematika buyınça, barmaq belän uqıy torğannar.
R.C. Ä menä bu 266 meñ kitapnıñ niçä protsentı tatarça anıñ?
N.S. Elek bezneñ un protsenttan da äzräk ide, xäzer bezneñ unbiş protsentqa citte. Äytergä kiräk, soñğı yıllarda, bez alarnı çığarunı 40 protsentqa kütärä aldıq. Şulay itep, äkrenläp, bezneñ fondlarda tatar kitaplarınıñ küläme kübäyep tora. Annan soñ, bez xäzer kampiterlar maxsus satıp aldıq. Alarda tizräk bula kitaplarnı cıyarğa, basarğa. Şul yaña texnologiälär belän tizlätterep eşlibez. Tatarça da kitaplar basarğa anda öyrändek. Ul tizlätä kitaplarnı basnı häm alarnıñ bäyäsen dä bik töşerä. Şuña kürä bez kübäyttek bu kitaplarnıñ külämen dä, sıfatında. Şuña kürä alar kübräk çığa başladı xäzer.R.C. Mäsälän, 2004 yılda nindi tatarça kitaplar yazıldı sezdä?N.S. Tatarça kitaplar anda bik küp yazıldı inde, isemnären xäzer äytä almıym. “qazan utları”nıñ, “İdel” jurnalınıñ böten sannarın yazdıq. Annan soñ, tatar tele öyränü buyınça däresleklär yazdıq 4, 7, 9, 10 sıynıflar öçen. Xäzerge yazuçılarnıñ äsärlären, mäsälän Mirxäydärovnıñ rus telennän küçerelgän kitabın yazdıq. Klassiklarnıñ bötenesen yazabız inde, alar bötenese bar digän şikelle. Yaña yazuçılarnıñ çığıp barğan kitapların, bötenesen yazabız. Tarix buyınça kitaplarnı yazabız. Fäxretdinovmı anda, bütän tarixçılarmı. Akademik Ğosmanovnıñ, Tahirovnıñ, Rafael Xäkimovnıñ kitapların, alarnıñ bötenesen bez yazıp barabız. R.C. Bu kitaplar ul "brailça", şul...N.S. "Brailça", kompakt kassetada, SDlarda. Anı kampiterlarda da tıñlarğa bula häm bezneñ kürmäwçelärdä xäzer kampiterlar barlıqqa kilä başladı. Bezneñ bit kampiterlar tawış belän söyli torğan, alarnıñ şundıy programmaları bar, tawış belän äytä ul tekstnı. Häm bar "brailça" displey. Yögerä torğan yul ul şundıy, barmaq astında ütep kitä xäreflär, "brailça" noqtalar, şunıñ belän uqıp bula. Matematikanıñ böten simvolların, fizikanı şulay qarap öyränergä bula. R.C. qullanuçılar küpme mondıy kitaplarnı? Mäsälän, sezneñ kitapxanägä küp kiläme zakazlar, bigräk tä tatarçası?N.S. Bezneñ kitapxanädä, respublika buyınça dürt meñ uqıy bezneñ. Äytergä kiräk, 22 regionnan sannarın tulayım belämibez. Şartnamälär tözibez bez Çernuşki şähärlärendäge suqırlar oyışması belän, anda bezneñ 100 läp uquçıbız bar. Barda rayonı, Perm ölkäse kitapxanäse belän eşlibez, alarnıñ 84 suqır uquçısı bar. Başqortstanda 1500. Tulayım xäzer äytä almıym min uquçılarnıñ. Çönki oyışmalarında qaysıları uqıydır, qaysıları uqımıydır. Läkin menä şundıy sannarğa alar bezgä zayavka birälär. R.C. Ä menä Rusiädä başqa keçkenä, azçılıq millätlärneñ şundıy kitapxanäläre barmı?N.S. Andıy kitapxanäläre bar. Läkin tatarça kitaplarnı bez berençe, 1961 yılda yaza başladıq. Xäzer Başqortstanda da yaza başladılar andıy kitaplarnı, başqort telendä. Çuaşstanda da yaza başladılar. Läkin andıy külämnäre yuq inde, bezneñ şikelle. Bezneñ annan soñ, kitaplar çığışı buyınça aldanraq barabız. Tege yılnı, Novosibirskiyda kürmäwçelär kitapları buyınça bäyge bulğan ide, böten tellärdä, Rusiä buyınça häm anda bezneñ kitapxanä berençe urınğa çıqtı. Küläme buyınça da, sanı buyınça da.R.C. Şundıy mäğlümat bar, menä bu "brailça" yazunı, tatar telendä, latinda yazu häm uqu ciñelräk digän...N.S. Anıñ tarixı da bar. Beläsezme, 1934 yılnı yañalif, latin belän kitaplar basa başlıylar suqırlar öçen, tatarlar öçen Qazanda berençe. Ul waqıtta suqırlar oyışması häm Tatarstan xökümäte cihaz satıp ala çit illärdän. Anda latinda yaza başlıylar kitaplarnı. Anıñ suqırlar öçen latin alfavitın uylap çığara tyurkolog Şäräf häm kürmäwçe yurist Aleksandr Birülev. Şundıy bula yurist, ul 19 ğasırnıñ azağında Qazan universitetın beterä, berençe kürmäwçe, häm revolyutsiädän soñ, monda mäğärif narkomatında eşläwçe bula ul. Menä alar 1934 yılğa alfavitnı eşlilär häm basa başlıylar.
Ul kitaplarnı basuı bik ciñel, annarı latinitsa grafika buyınça, kürmäwçelärgä kirillitsağa qarağanda ciñelräk uqırğa. Çönki "brailça" sisteması bit ul, äytergä kiräk... Fransuz latin grafikasın nigez itep ala, eşli inde şuşı alfavitnı. Şuña kürä ul ciñelräk bulıp çığa. Läkin 1939 yılnı qarar çığa, bezneñ Tatarstannıñ Yuğarı sovetınıñ, 2 dekaberdä, kirilitsanı kertälär inde, yañalifne beterälär. Yañalif kitapları şuña kürä bezdä alar saqlanmağan. Läkin bezneñ ölkän kürmäwçelär, xatlarnı iskeçä yazalar, latinitsada, "brailça". Ul uñaylı bik, uqırğa da tizräk, yazarğa da tizräk. Ä xäzerge menä kampiterlar zamanında inde, üzegez beläsez, anda bötenesen latin belergä kiräk, ul bik inde uñaylı.
R.C. Ä menä xäzerge sezneñ tatar kitapları latindamı, kurildamı?N.S. Yuq, bez kirillitsa buyınça, qanunnar niçek bar, şulay eşlibez kirillitsa belän basabız. Şuña kürä anı awır uqığanda inde. Waqıt kübräk itä. Anı uqığanda başta qarap çığarğa kiräk, annan soñ inde äzräk, tege çit ilçä uqığanraq kebek bula. Tiz bulmıy. Latinitsada uqısañ inde, tizräk uqıla ul, kitapnı uqığanda, yä tekst belän faydalanğanda inde. Menä şundıy ayırması bar. Menä xäzer kitaplar buyınça... Tege yılnıñ oktäberendä rusiä xökümäteneñ qararı çıqtı. Ul qarar buyınça, menä xäzer magnitofonnarnı-nilärne kürmäwçelär arasında taratuı tıyıla. Äytergä kiräk, bezneñ bit äle küp kenä kürmäwçelär yä eşli almıy, yä bütän näticä belän inde matdi yaqtan bik äybät tormıylar, üzläre satıp alalmıylar. Tege yılğa qädär, bez, menä Tatarstanda da bar ide qarar, 1406 nçı, anıñ buyınça, bez magnitofonnarnı alıp, kürmäwçelär arasında buşqa tarata idek. Xäzer andıy mömkinlek bezneñ yuq. R.C. Anı kitapxanä tarata ideme?N.S. Äye, bez, kitapxanä taratadır ide. Xäzer sotsial'' yaqlaw oyışmalarına birdelär anı. Läkin menä xäzer anda äytälär ide, Däwlät Duması çığarğan qarar buyınça da, xökümät qararı buyınça da, ölkän, kürmäwçe keşelär, рабочий bulıp eşläwçe keşelär, alarğa magnitofon buşqa birelmäskä tieş. Birelä yä balalarğa, yä intellektual eştä eşläwçelärgä.Menä bu magnitofon kiräk ide bezdä 1400 keşegä. 1400 keşe magnitofonnar belän tä''min itelsä, bezneñ şul qädär uquçılarıbız artır ide, respublika buyınça ğına.
İnde äñgämä axırında, ber belderü yasıyq. Telägän keşe Tatarstan suqırlar kitapxanäsenä möräcäğät itep, kürmäwçelär öçen tözelgän kitap, audio-sd yazmalarğa zakaz birä ala. Nail äfände äñgämä barışında äytep uzğança, bu äsbaplarnı buşqa cibärälär häm alarnı poçta xezmäte dä buşqa citkerä. Kitapxanäneñ adresı Qazan şähäre, Serova uramı, 3 yort. Şulay uq, sez elektron poçta aşa da alarğa möräcäğät itä alasız. Adresı rsbs@mi.ruRäfis Cämdixan
