Soñğı könnärdä Başqortstannıñ säyäsi-ictimaği tormışı şaqtıy qızıqlığa äylände. İñ yuğarı xakimiät dairälärendä kön sayın diärlek nindi dä bulsa cäncal yä bulmasa, iseñ kitärlek yañalıqlar bulıp qına tora. İñ soñğı şundıy yañalıqlarnıñ berse – prezident Mortaza Räximovnıñ respublikanıñ yağulıq-energetika tarmağına qağılışlı qararı. Räximov äfände ike yıl elek üze qabul itkän qararnı ğämäldän çığarıp, xökümätkä «Başneft» häm «Başkirenergo» şirkätläre aksiälären tiz arada kire däwlät milkenä qaytarunı tä'min itärgä quştı. Moñarçı respublika iqtisadınıñ arqa üzägen täşkil itkän bu şirkätlärneñ töp mölkäte, Mortaza Räximov ixtıyarı belän, anıñ 2003 yılnıñ aprelendäge qarar nigezendä xosusıylaştırılıp, annan soñ törle uraw yullar belän «Başkirskiy kapitäl» digän kompaniä milkenä küçerelgän ide. Ä inde «Başkirskiy kapitäl»ğa prezidentnıñ berdänber ğäziz ulı Ural citäkçelek itüye härkemgä mäğlüm.
Ölkän Räximovnıñ üz ulı qulındağı şirkätlärne tartıp aluın küplär şunda uq äti belän ulı arasındağı qonflikt, tartqalaş arqasında kilep çıqtı dip farazladı. Moña nigezlek tä yuq tügel kebek. Uzğan proğrammalarıbızda xäbär itelüençä, 24 fivral könne Ufada Başqortstan Däwlät Cıyılışı – Qorıltaynıñ çirattağı utırışı bulıp ütkän ide. Moñarçı bulmağança, şaw-şulı, sensatsiäle ütte ul. Ul utırış başında çığış yasap, prezident Mortaza Räximov respublikta säyäsi fetnä äzerlänüye xaqında belderde. İmeş, respubliknıñ yağulıq- energetiqä tarmağın wäqälätlek itüçe qayber deputatlar, spiker Qonstantin Tolkaçevnı wazıyfasınnan alıp, anıñ urınına üz keşesen quyarğa telägän ikän. Yaña spikernıñ isemen Mortaza Räximov üze turıdan-turı äytmäsä dä, anıñ üz ulı Ural Räximov ikänlege küplärgä şunda uq mäğlüm buldı. Dimäk, Ural Räximov xaqimiätne dä üz qulına küçerergä teli ikän, digän farazlar taraldı. Ämma, Mortaza RÄximov üzeneñ ulın küpme genä yaratsa da, vlästne aña birüne küpsende, şikelle. Küplär isä parlamenntağı xällärne xaqimiätlär üzläre oyıştırğan spektäkl dip kenä qabul itte. Niçek bulsa da buldı, menä şuşı xäldän soñ, prezident üzeneñ söyekle ulı qulında bulğan respubliknıñ yartı baylığın añardan tartıp alırğa buldı axrı. Härxäldä, iñ quätle «Başneft» häm «Başkirenerğo» aqsiälären yañadan däwlät qaramağına küçerü şunı añlata bulsa kiräk. Mondıy şartlarda Ural Räximovnıñ üzeneñ töp tayanıçı bulğan, üz milkenä äylänep betkän şirkätlärdän qolaq qağuı kön kebek açıq.
Soñğı könnärdä Ural Räximovnıñ üzen dä kürüçe yuq ikän respublikta. Anı uzğan atna azağında uq Ufadan kitkän dilär häm şunnan birle anıñ xaqında xäbärlär dä yuq. Başqortstandağı soñğı ğädättän tış xällärgä qayber bäysez säyäsätçelär häm üz fikerenä iä iqtisad belgeçläre bik aptıramıy da. «Monıñ azağı şulay betäçäge küptän bilgele ide inde, – di alar. – Çönki respubliknıñ töp byüdjet baylığın birüçe şirkätlärneñ qanunsız räweştä berniçä keşe qaramağına küçerelüye, alarnıñ şäxsi baylığına äwerelüye açıqtan-açıq ğädelsezlek ide. İnde menä respublik baylığı däwlät qaramağına qaytaçaq». Läkin bu fiker belän kileşmäwçelär dä bar. Respubliktağı kiñ bilgele ğälim, tuqsanınçı yıllar başında Başqortstan iqtisadı proğrammasın äzerlägän iqtisad fännäre doktorı Rinat Ğatawllin, mäsälän, bolay di:«Başqortstannıñ yağulıq-energetiqä tarmağı şirkätläre, Mortaza Räximov qararı belän kire däwlät qaramağına qaytarılsa da, alar Başqortstan iqtisadına älläni fayda kitermäyäçäk. Ni öçen digändä, ul baylıqlar xäzer Mäskäw qaramağına küçä. Mortaza Räximovnıñ soñğı prezident saylawlarında Başqortstan citäkçese itep saylanuınıñ da şartı näq menä şul ide iç – «Başneft» häm «Başkirenerğo» milken Rusiä qaramağına tapşıru. Ämma prezident bulıp saylanğaç, Räximov äfände üz wäğdälären onıttı häm anıñ bu wäğdäsen Mäskäw Kremle yänädän isenä töşerergä mäcbür buldı. Soñğı waqıyğalar Mortaza Räximovnıñ üzallı säyäsätçe bulmawın tağın ber tapqır açıq kürsätte, – di Rinat äfände. – Ul barı tik Mäskäwdäge oliğarxlarnıñ qulındağı ber qurçaq qına. Änä şulay bulğanğa kürä, respubliknıñ möstäqillegen yaqlap qalırğa da xoquqı bulmadı anıñ. Mäskäw belän ayaq teräp söyläşä almadı». (Ğataullin – audio)
Şulay itep Rinat äfände Başqortstandağı soñğı waqıyğalarğa tiränräk tä qarıy. «Gazprom» belän «Rosneft»neñ quşıluı ğämälenä dä bäyläneşlär bar ikänlegen äytä ul. Şul uq waqıtta bu milek bülgäläw küreneşläreneñ Mortaza Räximov belän anıñ ulı arasındağı ğädi açulanışu, tartqalaşu ğına bulmawın da iskärtä. Ulı qulındağı maylı qalcalarnı Federal üzäkneñ basımı astında tartıp alırğa mäcbür buldı, dip äytä tanılğan iqtisad belgeçe.
«Şunı da äytäse kilä, – di Rinat Ğatawllin. – Başqortstan iqtisadı nigezen täşkil itkän şirkätlär baylığı şäxsi qullardan alınıp, xäzer Mäskäw qul astına küçerelä. Şuña da bu baylıqtan Başqortstan xalqına barıber fayda bulmas kebek. Küp kenä bäysez säyäsätçelär respublik iqtisadınıñ töp baylığınnan qolaq qaqqan Räximovlar ğäiläseneñ tizdän säyäsi tetränülär kiçeräçägen dä farazlıy. Moña respubliknıñ kiñ cämägätçelegeneñ härdaim qabatlanıp torğan qarşılıq çaraları da işarä yasıy. «Räximovlar klanın çüplek başına alıp ırğıtıyq» digän çaqırular yañğırıy ul cıyınnarda. Erenle şeş ozaqlamıy tämam tulışıp şartlaw xälenä citä kebek.
Fänis Fätxi, Ufa
Fänis Fätxi, Ufa
