1943-nçe yılda nemets soldatları Smolensk yaqınındağı Qatıyn urmanında kümäk qaberlek taptılar. Şuşı kümäk qäberlektä öç yıl elegeräk NKVD tarafınan üterelgän meñrlägän poläk soldatınıñ, ruxanilärneneñ, tabiplaıınıñ häm zıyalılarnıñ mäyetläre kümelgän bulğan. Keşe xoquqları oyışmaları häm tarixçılar 21 meñ tiräsendä keşe üterelgän bulırğa tieş dip xisaplıylar. Russiä xökümäte monı 1990-nçı yılarda ük tikşerä başlağan ide. Läkin, xökümät bu eşne 11-nçe martta tuqtattı. Memorial oyışması öçen eşlävçe tarixçı Boris Belenkinneñ belderüenä qarağanda, Memorial oyışması 4-nçe aprildä Russiä xakimiätlärenä cibärgän xatında Qatıyn fäciğäsen tikşerüne yañartunı sorağan.
Audio
"Bu xatqa baş xärbi prokurorrnıñ Qatıyn mäsäläsen tikşerü eşe yabıldı. Anda 1800 keşeneñ üterelgän buluı raslandı dip belderüe säbäp buldı. Çönki bez anda iñ kimendäö 14 meñ keşeneñ üterelgänen beläbez."
Belenkin süzlärençä, annan başqa xökümät tikşerü eşeneñ ni öçen tuqtatılğan buluın da äytmägän. Russiä monıñ suğış cinayäte buluın iqrar itärgä teläme. Ğomumän alğanda sovet citäkçese Gorbaçev 1990-nçe yılda monı iqrar itkänçegä qädäre SSSR monıñ öçen cavaplı buluın kire qağıp kilde. Russiä xökümäte tatulaşu işaräse bularaq 1992-nçe yılda ul vaqıttağı Polşa prezidentı Valensağa yäşeren dokument tapşırğan ide. Şuşı dokument üterü öçen ämerneñ Stalin tarafınan birelgän buluın kürsätä. Russiäneñ tikşerü eşen tuqtatuı , 9-nçe mayda ütkäreläçäk ciñü tantanalarına külägä töşerä ala. Estoniä belän Litva sovet rejimı tarafınan ezärleklängän buluları säbäple, 9-nçe Maydağı tantanalarğa qatnaşu däğväten kire qaqtılar. Latviä prezidentı çaqırunı qabul itte. Qatıyn fäciğäse Russiä belän Polşa arasındağı mönäsäbätlärne tağı da salqınaytuğa kiterä ala. Polşa parlamentı uzğan atnada Russiäne Qatındağı küpläp üterüne genosid dip tanırğa häm isän bulğan cavaplılarnı xäkemgä tartırğa çaqırğan qarar qabul itte. Belenkin fikerençä, Russiäneñ tikşerü eşen tuqtatuı prezident Putin xökümäteneñ patriotik häm millätçe yulğa basuın işarä itä. Mäskävdäge Politik Öyrätülär İnstitutı direktorı Sergey Markovnıñ fikerençä, Mäskäv tik üz abruyın ğına saqlarğa tırışa.
Audio
"Mäskäv Qatıyn mäsäläse turında söyläv säbäple kilgän ziannı kimetergä tırışa. Qatıyn İkençe Dönya suğışı vaqıtındağı fäciğälärneñ berse. Sovetlar Berelege bu xaqta ozaq vaqıt endäşmäde . Çönki ul vaqıttağı berektäşe Polşa belän mönäsäbätlärenä zian kilüen telämäde."
Markovnıñ farazlauınça, Russiä şulay uq xäqiqätne tulısınça faş itep cavaplılıqnı üz östenä alsa, üterelgännärneñ varisları üzen mäxkämgä birer häm bu qimmätkä töşär dip tä borçıla.
Audio
"İkençe Dönya suğışındağı qayber vaqiğälärne ayıru mömkin häm Russiä alar öçen cavaplılıqnı qabul itsä, bu xökem protseslarına kiterä ala. Monıñ ekonomik näticäläre zur bula ala. Şul säbäple dä Mäskäv moña yul quymasqa tırışa. "
Russiä-Polşa mönäsäbätläre uzğan aylarda kiskenäşä töşte. Polşa Mart ayında Varşaudağı ber maydanğa Coxar Dudaev isemen birüne planlauın belderde. Mäskäv cavap itep Polşa ilçelege urnaşqan uramğa Mixail Muravyev isemen birü belän kisätte. Russiä armiäse generalı Muravyev 1863-nçe yılda Poläklarnıñ baş kütärüen qanlı räveştä bastırğanı öçen Cellat quşamatı belän tanıla.
Färit İdelle, Praga.
Audio
"Bu xatqa baş xärbi prokurorrnıñ Qatıyn mäsäläsen tikşerü eşe yabıldı. Anda 1800 keşeneñ üterelgän buluı raslandı dip belderüe säbäp buldı. Çönki bez anda iñ kimendäö 14 meñ keşeneñ üterelgänen beläbez."
Belenkin süzlärençä, annan başqa xökümät tikşerü eşeneñ ni öçen tuqtatılğan buluın da äytmägän. Russiä monıñ suğış cinayäte buluın iqrar itärgä teläme. Ğomumän alğanda sovet citäkçese Gorbaçev 1990-nçe yılda monı iqrar itkänçegä qädäre SSSR monıñ öçen cavaplı buluın kire qağıp kilde. Russiä xökümäte tatulaşu işaräse bularaq 1992-nçe yılda ul vaqıttağı Polşa prezidentı Valensağa yäşeren dokument tapşırğan ide. Şuşı dokument üterü öçen ämerneñ Stalin tarafınan birelgän buluın kürsätä. Russiäneñ tikşerü eşen tuqtatuı , 9-nçe mayda ütkäreläçäk ciñü tantanalarına külägä töşerä ala. Estoniä belän Litva sovet rejimı tarafınan ezärleklängän buluları säbäple, 9-nçe Maydağı tantanalarğa qatnaşu däğväten kire qaqtılar. Latviä prezidentı çaqırunı qabul itte. Qatıyn fäciğäse Russiä belän Polşa arasındağı mönäsäbätlärne tağı da salqınaytuğa kiterä ala. Polşa parlamentı uzğan atnada Russiäne Qatındağı küpläp üterüne genosid dip tanırğa häm isän bulğan cavaplılarnı xäkemgä tartırğa çaqırğan qarar qabul itte. Belenkin fikerençä, Russiäneñ tikşerü eşen tuqtatuı prezident Putin xökümäteneñ patriotik häm millätçe yulğa basuın işarä itä. Mäskävdäge Politik Öyrätülär İnstitutı direktorı Sergey Markovnıñ fikerençä, Mäskäv tik üz abruyın ğına saqlarğa tırışa.
Audio
"Mäskäv Qatıyn mäsäläse turında söyläv säbäple kilgän ziannı kimetergä tırışa. Qatıyn İkençe Dönya suğışı vaqıtındağı fäciğälärneñ berse. Sovetlar Berelege bu xaqta ozaq vaqıt endäşmäde . Çönki ul vaqıttağı berektäşe Polşa belän mönäsäbätlärenä zian kilüen telämäde."
Markovnıñ farazlauınça, Russiä şulay uq xäqiqätne tulısınça faş itep cavaplılıqnı üz östenä alsa, üterelgännärneñ varisları üzen mäxkämgä birer häm bu qimmätkä töşär dip tä borçıla.
Audio
"İkençe Dönya suğışındağı qayber vaqiğälärne ayıru mömkin häm Russiä alar öçen cavaplılıqnı qabul itsä, bu xökem protseslarına kiterä ala. Monıñ ekonomik näticäläre zur bula ala. Şul säbäple dä Mäskäv moña yul quymasqa tırışa. "
Russiä-Polşa mönäsäbätläre uzğan aylarda kiskenäşä töşte. Polşa Mart ayında Varşaudağı ber maydanğa Coxar Dudaev isemen birüne planlauın belderde. Mäskäv cavap itep Polşa ilçelege urnaşqan uramğa Mixail Muravyev isemen birü belän kisätte. Russiä armiäse generalı Muravyev 1863-nçe yılda Poläklarnıñ baş kütärüen qanlı räveştä bastırğanı öçen Cellat quşamatı belän tanıla.
Färit İdelle, Praga.