Bıyıl Mordoviä xaqimiätläre Qazannıñ 1000 yıllığına diep tatarlar öçen berdän dürt büläk äzerlädelär.
Berençedän, Mordoviä radiosınıñ 1 yanwar'dan tatarça tapşıruı tuqtatılğan ide, ä 11 aprel'dän yañadan başlandı. Elek atnasına ber 28 minutlıq tapşıru çıqsa, äle tatarlarğa 42 minut birdelär. Waqıtı şulay uq düşämbe könne kiçen.
İkençe büläk, aprel' ayında “Yuldaş” isemle yaña tatar gazetası çığa başlarğa tieş. Mordoviä tatarları xaqimiätlärdän unbiş yıldan artıq inde byudjettan aqça birelgän tatar gazetasın sorap tordılar, yänäse, “bez dä bit salımnarnı tülibez, nik bezneñ ğazet yuq, nik bezneñ radio yuq, nik bezneñ televidenie yuq” dip xaqimiätkä oşamağan sorawlar birä bardılar. Radionı birdelär, televidenienı birmädelär. “Yaqtaşlar” cämğıäte üzeneñ “Tatar gazetası”n çığara başladı. Ğazetnıñ finans yağınnan problemaları ber dä çişelmäde. Kem küpme birde, şulay itep kenä aqça cıyıldı. Şunnan da bu ğazet xäzer dä ällä ni stabil' räweştä çığa almıy. Xaqimiätlär bu gazetqa aqçanı birergä telämäde, çönki “Tatar gazetası” härwaqıt tatar xalqınıñ mänfägat'lären genä qayğırtıp eş itte, xaqimiätlär quşqan eşlär belän genä şöğıllänergä, xaqimiätlär quşqan süzlärne genä yazırğa cıyınmadı da. Älbättä, xaqimiätkä tatar xalqın ğına yaqlawçı ğazet qayçan da kiräkmäde. Turısın äytkändä, härber xaqimiätkä xalıq qarşında anıñ säyäsäten aqlawçı häm maqtawçı ğazetlar ğına kiräk. Nixayät, bıyıl, 2005 yılda, Mordoviä respublikası xökümäte üzeneñ tatar ğazetın oyıştırdı. Bu yaña tatar ğazetınıñ iseme “Yuldaş”. İsemenä ciseme bik inde turı kilä dä. Bu yaña tatar ğazetınıñ kiläçäktä xaqimiätlärneñ tuğrılıqlı yuldaşı buluı hiçşiksez. Yaña çığaçaq “Yuldaş” ğazetınıñ baş möxärrire Al'mira Gabunova belän interv'yunı kiläse ber tapşıruda ayırım işetersez, qaderle radiotıyñlauçıylar.
Mordoviäneñ tatarlar öçen Qazannıñ meñyellığına tağı ber büläge – ul mondağı cirle şağir häm publitsist Kamil Tangalıyçevqa “Mordoviä respublikasınıñ atqazanğan yazuçısı” digän maqtawlı isem birü. Kamil ozaq yıllar buyına xäzer yaña oyışqan “Yuldaş” ğazetınıñ baş möxärrire Al'mira Gabunova citäkçelegendä eşläde. Ul waqıtta Al'mira “Мордовия 7 дней” ğazetınıñ baş möxärrir urınbasarı ide, ä Kamil Tangalıyçev şul uq ğazetnıñ säyäsät küzätüçese ide. Bıyıl 1 yanwar'dan alarnıñ “Мордовия 7 дней” ğazetın beterdelär, çönki ul ğazet qızıqsız ide häm anı bik az keşe uqi ide. Al'mira Gabunovaga eş şunda uq tabıldı – ul Mordoviä xökümäteneñ tatar ğazetın oyıştıra başladı. Ä Kamil tatar ğazetına eşkä kilmäde, çönki tatar millätenä qarağan eşlär belän şöğıllänüne ul nindider ber tübän eş dip sanıy. Al'mira Gabunova da, Kamil Tangalıyçev ta xaqimiätlärgä bik tuğrı keşelär bit, niçek alarnı eşsez qaldırasıñ? Şunnan, “Мордовия 7 дней” gazetasın yapqaç, “Yuldaş” ğazetına eşkä barudan baş tartqaç, Qamilne xaqimiät strukturalarına eşkä urnaştırdılar. Älbättä, “Mordoviäneñ atqazanğan yazuçısı” tatar ğazetına eşlämäs inde, ul xaqimiätkä xezmät itüne östen quya.
Tatarlar öçen dürtençe büläk – “Татары Мордовии” kitabın byudjet xisabına bastırırğa digän qarar çığaru. Bu kitapnı Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin Qazannıñ meñyellığında Tatarstan prezidentı Mintimer Şäymievqa häm Qazan şähäre başlığı Kamil İsxakovqa büläk itäçäk. Bu kitapnıñ tarixı 1997 yılda başlandı. Ul waqıtta tatar millätennän bulğan Saranski bankirı Färit Mamin şundıy kitapnı yazu häm bastıru fikeren alğa sörde. “Yaqtaşlar” cämğıäteneñ konferensiäsendä Färit Maminnı kitapnıñ baş möxärrire itep sayladılar. Kitapnı yazu häm bastıru törkemenä, Färit Maminnan başqa, İrek Bikkinin, Radiy Murtazin, Al'mira Gabunova häm Kamil Tangalıyçev saylandı. Şulsın da äytergä kiräk, bıyıl “Mordoviäneñ atqazanğan yazuçısı” isemenä layık bulğan Kamil Tangalıyçev bu konferensiäğa kilmi, üzeneñ “Татары Мордовии” kitabın yazuçı törkemgä kertelüe turında “Tatar gazetası”ndağı mäqälädän genä uqıp belä. Häm şunda uq Kamil kitapnıñ baş möxärrire Färit Mamin isemenä xat yaza. Üzeneñ xatında “Татары Мордовии” kitabın yazuda qatnaşudan baş tartuı turında äytä häm şundıy süzlär yaza (sitat): “Не желаю связывать себя с узконациональной публицистикой”. Sitat tämam. Närsädän kurktı ikän yeget? Aña bit küp eş tä eşlärgä kiräkmäs ide. Aña tik üz Yel'nik rayonı turında häm üze tuğan Kügeş awılı turında oçerk yazarğa ğına täqdim itelgän ide.
Bankir baş möxärrir bulğaç, bu kitapnı bastırırğa aqça bulğaç, älbättä, kitap küptän inde yazılıp betärgä häm basılıp ta çığarğa tieş ide. Ämma 1998 yılğı defolt waqiğalarında bankir Färit Mamin üzeneñ bankın da yuğalttı, aqçasız da qaldı. Kitapqa material küptän cıyılğan inde, anı tärtipkä kertep, verstqa eşläp bastırası ğına qaldı, ämma bastıruğa aqça bulmağaç, kitap basılmıy qala bara. Kitaptan özeklär berniçä yıl däwamında “Tatar gazetası”nda basıla bardı baruın, ämma kitap üze älegä qadär dönya kürmäde. Mordoviä xökümätennän dä aqça soralğan ide, birmädelär. Äle Qazannıñ 1000 yıllığına büläk itep, xaqimiätlär şul kitapnı yazıp bastırırğa dip aqça bülep çığardılar. Ämma bu aqçanı, ni ğacäyep bulsa da, “Татары Мордовии” kitabın 1997 yıldan birle eşläp kilüçe törkemgä tügel, ä Mordoviä kitap näşriätına birdelär. Häm äle urıs, erzya häm yäxüd xatınnarı tatarlar öçen “Татары Мордовии” kitabın yazalar. Älbättä, “Tatar gazetası”nda çıqqan materiallardan faydalanıp, uzğan yılda çıqqan “Mordoviä” ensiklopediäsıyndağı tatarlar turında bulğan mäqälälärdän faydalanıp eşlilär alar.
Xaqimiätneñ eşne bolay tözüendä üz säbäpläre bardır. Xaqimiätneñ 7 yıl däwamında “Татары Мордовии” kitabın yazğan tatar törkemenä ışanıçı yuq, küräseñ. Äle bu törkem nişlärgä dä belmi. Alardan inde Mordoviä kitap näşriätı xezmätkärläre materiallar häm fotografiälar da sorıy başladılar. Äle tatarlarğa nişlärgä? “Mägez, alığız bezneñ materiallarnı, bu bezneñ urtaq faydağa bulır”, dip kenä äytergä qala.
Niçek kenä bulmasın, kemneñ isemennän genä bu kitap çıqmasın, ul çınnan da tatarlarğa nindider fayda kiterer. Şulay uq yaña “Yuldaş” ğazetı da, küpme genä Mordoviä xaqimiätlären maqtap torırğa cıyınsa da, haman da anıñ da faydası bulır. Şulay, Qazan şähäreneñ yubileyları yışraq ütkärelsä ide, Mordoviä tatarlarına üz mänfägat'lären yaqlarğa, üz mädäniätın saqlarğa mataşırğa küpkä ciñelräk bulır ide. Äle bit bu ölkädä bik küp çişelmägän mäs'älälär qala bara.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
