114 bittän torğan şuşı xisapnı äzerläwçelärneñ berse, Human Rights Watch oyışmasınıñ Aziä bülege citäkçese Brad Adams Qıtayda uyğırlarnıñ ezärleklänü däräcäsen sürätläw öçen şundıy xälne kiterde:
Audio (Brad Adams)
"Ber uyğır yegete bezgä şularnı söyläde: ul mäktäplärgä azıq-tölek taratuçı bulıp eşlägän. Ber könne aña yä saqalıñnı qırasıñ, yä eştän quılasıñ digännär. Eşen yuğaltmas öçen ul saqalın qırırğa mäcbür bulğan. Bu anda ğädäti küreneş."
Adams süzlärençä, alarnıñ xisap komunistlar partiäse häm xökümät dokumentlarına, räsmi gäzitlärgä häm Sincannıñ üzendä ütkärelgän soraşularğa nigezlängän. Tikşerü näticäsendä Qıtayda din ireklelgen qısqan, moñarçı bilgesez bulğan qanunnar tabılğan.
Audio (Brad Adams)
"Bu qanunnar bäysez Uyğır däwläten tözü omtılışların kimetü niätennän, nigezdä uyğırlarnı bastıru öçen qullanıla. Xäzer anda möselmannarğa qarata tiskäre qaraş köçäyä. Möselman bulğan räsmilär qısrıqlana. İslam bäysezlekneñ ber säbäbe itep qarala."
Qıtaynıñ tönyaq-könbatışında, neftkä bay bulğan Sincañ Uyğır avtonom töbägendä törki teldä söyläşüşe 8 millionlap uyğır yäşi. Uyğır separatisları eşçänlegennän qurıqqan räsmi Pekin monı İslamğa nigezlängän terrorçılıq dip atıy. Qanunsız dini eşçänlek" digän säbäp belän yıl sayın anda meñlägän keşe totqarlana:
Audio (Brad Adams)
"Alar İslamnıñ säyäsi fikerne oyıştıru köçenä äylänüdän, möselmannarnıñ İslam nigezendä berläşep başqaça fiker yörtä başlawınnan qurqa. Qıtay räsmiläre monı radikal İslam dip kürsätergä tırışsa da, bu - ğädäti İslam, ğädättäge dini üzañ."
Human Rights Watch äytüençä, 11 sintäber waqiğasınnan soñ Xincanda tınıç qına din totqan keşelär dä terrorçı dip qarala başlağan. 2002dä Qıtay uyğırlarnıñ Könçığış Törkestan İslam Xäräkäten terrorçılar isemlegenä kertü tırışlığında Washingtonnıñ xuplawın qazana alğan. Human Rights Watch Sincañda Qıtay xakimiäten bärep töşerüne yaqlağan quyber exstremistlar buluın tanısa da, bu kiñ külämdä keşe xoquqların bozu öçen säbäp bula almıy dip sanıy.
Şuşı xisapqa sişämbedä Qıtaynıñ tışqı eşlär ministrlığı süzçese Qin Gang mondıy cawap qaytardı:
Audio (Qin Gang)
"Konstitutsiä nigezendä Sincañda bar milli törkemneñ din ireklege bar. Könçığış Törkestan xäräkäte xalıqara terrorçılar belän xezmättäşlek itä. Qıtayda da, çittä terorçıl eşçänlek alıp bara. Bu Qıtayğa ğına tügel, anıñ kürşelärenä dä yanaw bulıp tora. Könçığış Törkestan xäräkäten cimerü – terrorğa qarşı köräşneñ möhim ber öleşe bulıp tora. Bez monı başqa dini häm milli mäsälälär belän butamasqa tieş."
Human Rights Watch oyışması Pekinnı bu ğäyepläwlären dälillärgä çaqıra. Brad Adams süzlärençä, ägär Qıtay üzen xalıqara cämäğätçelekneñ ber äzğası dip sanıy ikän, ul BMOnıñ keşe xoquqları küzätüçelärenä Sincañga kilergä röxsät birergä tieş. Bu Pekinnıñ üz mänfägätendä. Çönki Sincañda kierenkelek bolau da zur, Pekinnıñ qarşı çığuı anı tağı da arttıraçaq. Human Rights Watch şuşı xisapnı bergäläp tikşerü täqdime belän Qıtaynıñ Washingtiondağı ilçelegenä xat yullağan. Bu xat açılmağan kileş, tışına "Kire qağıldı" digän möxer belän kire äylänep qaytqan.
-Ali Gilmi
Audio (Brad Adams)
"Ber uyğır yegete bezgä şularnı söyläde: ul mäktäplärgä azıq-tölek taratuçı bulıp eşlägän. Ber könne aña yä saqalıñnı qırasıñ, yä eştän quılasıñ digännär. Eşen yuğaltmas öçen ul saqalın qırırğa mäcbür bulğan. Bu anda ğädäti küreneş."
Adams süzlärençä, alarnıñ xisap komunistlar partiäse häm xökümät dokumentlarına, räsmi gäzitlärgä häm Sincannıñ üzendä ütkärelgän soraşularğa nigezlängän. Tikşerü näticäsendä Qıtayda din ireklelgen qısqan, moñarçı bilgesez bulğan qanunnar tabılğan.
Audio (Brad Adams)
"Bu qanunnar bäysez Uyğır däwläten tözü omtılışların kimetü niätennän, nigezdä uyğırlarnı bastıru öçen qullanıla. Xäzer anda möselmannarğa qarata tiskäre qaraş köçäyä. Möselman bulğan räsmilär qısrıqlana. İslam bäysezlekneñ ber säbäbe itep qarala."
Qıtaynıñ tönyaq-könbatışında, neftkä bay bulğan Sincañ Uyğır avtonom töbägendä törki teldä söyläşüşe 8 millionlap uyğır yäşi. Uyğır separatisları eşçänlegennän qurıqqan räsmi Pekin monı İslamğa nigezlängän terrorçılıq dip atıy. Qanunsız dini eşçänlek" digän säbäp belän yıl sayın anda meñlägän keşe totqarlana:
Audio (Brad Adams)
"Alar İslamnıñ säyäsi fikerne oyıştıru köçenä äylänüdän, möselmannarnıñ İslam nigezendä berläşep başqaça fiker yörtä başlawınnan qurqa. Qıtay räsmiläre monı radikal İslam dip kürsätergä tırışsa da, bu - ğädäti İslam, ğädättäge dini üzañ."
Human Rights Watch äytüençä, 11 sintäber waqiğasınnan soñ Xincanda tınıç qına din totqan keşelär dä terrorçı dip qarala başlağan. 2002dä Qıtay uyğırlarnıñ Könçığış Törkestan İslam Xäräkäten terrorçılar isemlegenä kertü tırışlığında Washingtonnıñ xuplawın qazana alğan. Human Rights Watch Sincañda Qıtay xakimiäten bärep töşerüne yaqlağan quyber exstremistlar buluın tanısa da, bu kiñ külämdä keşe xoquqların bozu öçen säbäp bula almıy dip sanıy.
Şuşı xisapqa sişämbedä Qıtaynıñ tışqı eşlär ministrlığı süzçese Qin Gang mondıy cawap qaytardı:
Audio (Qin Gang)
"Konstitutsiä nigezendä Sincañda bar milli törkemneñ din ireklege bar. Könçığış Törkestan xäräkäte xalıqara terrorçılar belän xezmättäşlek itä. Qıtayda da, çittä terorçıl eşçänlek alıp bara. Bu Qıtayğa ğına tügel, anıñ kürşelärenä dä yanaw bulıp tora. Könçığış Törkestan xäräkäten cimerü – terrorğa qarşı köräşneñ möhim ber öleşe bulıp tora. Bez monı başqa dini häm milli mäsälälär belän butamasqa tieş."
Human Rights Watch oyışması Pekinnı bu ğäyepläwlären dälillärgä çaqıra. Brad Adams süzlärençä, ägär Qıtay üzen xalıqara cämäğätçelekneñ ber äzğası dip sanıy ikän, ul BMOnıñ keşe xoquqları küzätüçelärenä Sincañga kilergä röxsät birergä tieş. Bu Pekinnıñ üz mänfägätendä. Çönki Sincañda kierenkelek bolau da zur, Pekinnıñ qarşı çığuı anı tağı da arttıraçaq. Human Rights Watch şuşı xisapnı bergäläp tikşerü täqdime belän Qıtaynıñ Washingtiondağı ilçelegenä xat yullağan. Bu xat açılmağan kileş, tışına "Kire qağıldı" digän möxer belän kire äylänep qaytqan.
-Ali Gilmi