Accessibility links

Freedom House: dönyada matbuğat ireklege qısıla


3 May - Dönya Matbuğat İreklege köne uñayınnan, Freedom House oyışması pänceşämbedä üzeneñ yıllıq xisabın iğlan itte. Älege xisapta äytelgänçä, uzğan 2004 yılda qayber illärdä matbuğat ireklege ölkäsendä uñay täräqqiät küzätelsä, başqalarında, şul isäptän elekke sovet illärendä tağı da qırısraq çikläwlär kertelgän.

Quşma Ştatlarda urnaşqan ğäyre-räsmi Freedom House oyışması dönyada matbuğat ireklegen 1980 yıldan birle küzätep kilä. Här ilgä, anıñ basma matbuğatı, radio, televidenie, internet xalätenä qarap, nul'' belän 100 arasında bäyä birelä. Şul san nigezendä illär 3 zur törkemgä bülenä: irekle, yarım-irekle häm ireksez illärgä.

Soñğı xisapqa qarağanda, cir yözendä yäşägän xalıqnıñ 17 protsentı irekle illärdä, 38 protsentı yarım-irekle, ä menä qalğan 45 protsentı ireksez illärdä yäşi ikän.

Tıñlawçıbızda, min nindi ildä yäşim, digän soraw tusa, aldan uq äytip kitik. Alarnıñ kübese Rusiädä yäşi dip alsaq, küñellären töşererergä mäcbürbez. Rusiä, uzğan yıldağı şikelle ük, ireksez illär törkemendä. Äfğanstan, Bangladeş, Cameroon, Mısır, Efiopia kebek illär belän bergä ul 194 il arasında 145-152nçe urınnarnı bili.

Ğömümän, elekke sovet illärendäge wazğiätne Freedom Housnıñ Tikşerenülär bülege citäkçese Christopher Walker bolay bäyäli:

Audio (Christopher Walker)

"Media häm jurnalistlar öçen anda bik awır şartlar. Baltiq illären iskä almağanda, elekke sovet illäreneñ barısında diärlek jurnalistlarğa qotıçqıç kirtälär quıla. Berniçä ildä, şul isäptän Ukrainada ömet çatqıları kürenä başladı, läkin ğömüm möxit bik awır."

Freedom House belderüençä, uzğan yıl belän çağıştırğanda, dönyadağı 5 ildä uñay täräqqiät küzätelgän. Şularnıñ berse Ukraina. Äflisün inqilabınnan soñ anda matbuğatqa bulğan basım bermä-ber kimegän dielä, näticädä ul "ireksezdän" "yarım-irekle"gä äylängän. Walker süzlärençä, xäzer Qırğızstan jurnalistları da üzlärendä şundıy uq üzgäreşlärgä ömetlänä.

Kürşelärgä kilgändä, Üzbäkstanda räsmilär oppozitsiäneñ internet säxifälären tomalawın däwam itä. Törkmänstan isä, Tönyaq Korea, Kuba kebek illär belän bergä iñ naçarlar rätendä, isemlekneñ iñ axırında.

İsemlekneñ başında, ğädättägeçä, iñ irekle dip sanalğan, Finlandiä, İslandiä, Şvetsiä, Daniä, Norvegiä kebek illär.

Quşma Ştatlar äle dä iñ ireklelär arasında bulsa da Freedom House anıñ kürsätkeçen uzğan yıl belän çağıştırğında kimetkän. Monıñ säbäbe itep jurnalistlardan çığanaqların açırğa taläp itü oçraqları, qayber säyäsi küzätüçelärneñ federal idaralärdän grant aluları, xäbärlärdä räsmi öleşneñ artu küreneşe kiterelgän.

-Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG