Azatlıq tapşırularınıñ bersendä yäş cırçı Mälikäneñ Üzbäkstannan mäcbüri küçep qaytuçı, yäğni poçti qaçaq buluı turında söylägän idek. Ul änise belän Qazandağı ber bülmäle keşe fatirında yäşäp tora, fatir xucası şul toraqnı satarğa cıyınğaç, Mälikägä ikençe fatir ezlärgä turı kilä, ä ul qimmät. Mädäniät-sänğät akademiäsendä uqığan yäş cırçığa ciñel tügel.
Älege tapşıru efirğa çıqqaç, Qazanda yäşäwçe ber jurnalist xanım üzeneñ Qazanda tuğan ike balası belän şulay uq keşe fatirında toruı turında radioğa xat yazdı. Ul soñğı yıllarda 14 tapqır ber fatirdan ikençesenä küçkän häm 5 yıl däwamında yal almıyça eşli. Tıñlawçıbız fikerençä, säxnädä, televizor ekrannarında yaltırawçı Mälikägä fatir birü turında xästärlägänçe, Tatarstanda tuıp üskän häm bik awır şartlarda yäşägän ğailägä yärdäm itärgä kiräk. Çınnan da, bu jurnalist xanımğa yärdäm itärgä kiräk. Tieşle keşelärgä, tieşle qanunnarğa tayanıp ike bala üsterüçe xanımğa yärdäm itü cayın qararğa kiräk.
Ämma bezneñ süzebez bu turıda tügel, çönki bezneñ radio cırçı Mälikägä yäki başqa keşegä fatir xästärli almıy. Soñğı waqıtta kiskenläşep kilgän migratsiä mäs’äläse, küçep kilüçelär turında bara süz. Xäzergä şul uq Mälikägä fatir birergä cıyınmıylar, andıy forsat ta kürenmi. Ä bit sälätle tatar balaları, redaksiäbezgä xat yazğan xanımnıñ ulı belän qızı da, şul uq Mälikä dä, respublikabızğa, millätebezgä kiräk. Demografik üseş bulmasa, berniçä yıldan eşlärgä keşe qalmayaçaq yäisä Tatarstanda tatarlar bötenläy qalmasqa mömkin. Tatar bulmağaç ul Tatarstan bulamıni?
Nişläpter, üzebezneñ ğailälärdä elekkege kebek 6 -7 bala tügel, ber, iñ küp digändä 2 bala üsä. Ä küplärdä bala bötenläy yuq. Menä şuña kürä çit töbäklärdän, illärdän küçep kilüçelärgä ixtiac arta. Alarnıñ çırayları, telläre, ğöref–ğädätläre dä bütän. Alarnıñ respublikanıñ kiläçägenä mönäsäbäte dä bezneke kebek tügel, ämma sin migrant, sin başqa millät wäkile dip qapqadan borıp qaytarıp bulmıy. Kiresençä, oyışmalar kvota alıp, çit illärdän eşçelär çaqıra. Dimäk, kürşe yortta yäki uramda töreklär, üzbäklär, qazaqlar, vyetnamnar kübäyep kitsä, alarnıñ ğöref–ğädätläre, mädäniätläre tamır cibärsä, moña ğäcäplänergä kiräkmi, qarşı toru yäki migrantlarnı çiklär qanunnarğa turı kilmi. Qayberläre monda eşläp, tuğan yaqlarına aqça cibärä, ikençeläre yazmışların Rusiä, Tatarstan belän bäyläp, monda yäşärgä qala. İnde nişlärgä? Alar kilä, yäşi, tamır cäyä dip başnı taşqa bärä almıybız. Alay bik millätpärwär, respublika patriotı bulsaq, üzebez kübräk ürçergä tieş bulabız.
Kem qomaçawlıy soñ bezgä ürçergä? Qomaçawlamıy. Menä digän irlär, xatınnar bar, bik tırışsalar eşne dä, fatirnı da yünätä alalar. Ämma barıber mäktäplär, balalar baqçaları buşap qala başladı. Bezneñ qısırlıqqa kem ğäyeple? Çit illärdän keşelär yäşärgä, eşlärgä kilä ikän, dimäk şartlar bar. Xätta kürşe Mari, Çuvaşiä respublikasınnan ostalar kilep, bezdä eş häm ikmäk tabalar. Närsä buldı soñ bezgä? Millätneñ inqirazı üzebezneñ yegetlär-qızlar, irlär–xatınnar tik yatu säbäple östebezgä kilä tügelme?
Yarıy, millätne üsterüneñ tabiği ısulın qullanmıybız, di. Tağın ber yulı bar bit anıñ. Çit illärgä, töbäklärgä qayçandır küçep kitkän millättäşlärebezne qaytaru. Çittän qaytuçılarnıñ 70-80 protsentı kübese - bala tabarlıq, bala üstererlek xäldä. Ämma menä bit cimeş satarğa berniçä ayğa Qazanğa kilüçe törle millät wäkilläre dä, ata-baba cirenä daimi yäşärgä qaytuçılar da qanun qarşında tip-tigez. Alar migrantlar. Migrantlar ike törle bula - qanunlı häm qanunsız. Qanunsızlarnı militsiä totıp alıp, kire üz illärenä qaytarıp cibärä. Ä qanunlılar tağı ike törle bula. Rusiä pasportı bulğannar häm çit il watandaşları.
Cırçı Mälikä häm anıñ änise Üzbäkstanda torğan çaqta Rusiä watandaşlığın alıp, pasport belän qaytqannar. Ämma altı yıl buyı mäcbüri küçep qaytuçı statusında torıp ta bernindi yärdäm ala almağannar. Küptän tügel Mälikä, mäcbüri küçep qaytuçı bularaq, Ufada xisaptan töşep, Tatarstandağı migratsiä xezmätendä isäpkä basqan. Cämäğätçelek, çinovniklar millättäş qızğa iğtibar itsä, zıyan bulmas. Qanun nigezendä bar migrantlar da tigez bulsa da, bez üz millättäşlärebezgä bitaraf bula almıybız.
İñ xikmätlese, zakonlı migrantlarnıñ pasportsızlarınıñ açı yazmışı. Alar waqıtlıça yäşäw xoquqı alu öçen yöz käğäz cıyıp, pasport-viza idäräsenä tapşıralar. Waqıtlıça yäşäw xoquqın kötü yıllar buyı däwam itä, kötüçelärgä eşkä urnaşırğa yaramıy. Alar qayda, nindi aqçağa tora ikän? Ä watandaşlıq, pasport alu öçen ozaq yıllar buyı kötärgä turı kilä.
Şul kötüçelär arasında Rusiädän, Tatarstannan kitkän keşelärneñ balaları, tatarlar, SSSRda tärbiälängän russkoyazıçnıylar bar. Bu atnada Azatlıq xäbärçese Üzbäkstannan qaytqan Mähdievlar ğailäseneñ pasport-viza idäräsendä tağın öç ay toru turında tamğa alu protsedurasın küzätte. İke kön buyı, cämğısı 16 säğät çiratta basıp tordılar alar. Älegä alarnıñ torır cirläre dä, Qazanda yäşäw xoquqları da yuq. Mähdievlar şulay çiratta ğazaplanmasa, tağın bel tatar balasın tudırıp, ayaqqa bastırğan bulır idelär. Ä bez tatarlar kimi dibez, ürçemibez dip baş watabız. Üz ilenä qaytu öçen çiratta ğömer itkäç, bu millät niçek ürçesen di? Barı kimergä genä mömkin.
Rimzil Wäli
