9 nçı maynı- ciñü könen qarşı alıp Tömän şähären häm awıllarnı bizädelär. Plakatlar, älämnär elende. Kübesenä “Soldat pobeditel», “Weliqäya pobeda”, “S dnem pobedı” dip yazılğan. Suğışta qatnaşqan ölkännär belän oçraşular ütä, törle oyışma şirkätlär alar öçen ximaya aşları ütkärä, büläklär tapşıra.
Sowet soldatı digän kebek, äle bit Germaniädä yäşäwçe german soldatları da bar. Kemnär alar bügenge kön yäşlärenä? 25 yäşlek Tömändä yäşäwçe İlşat Xamidullinnı tıñlıyq äle.
-Ul soldatlar bernärsägä dä vinovat keşelär tügel dip uylıym. Kemnekeder kürsätmäse belän suğışqa çıqannar. Uylağannardır ilen saqlıybız dip. Zuraytabız, bayıtabız dip.
-Sineñ öçen alar doşman tügel bügenge köndä?
-Minem öçen doşman tügel. Alar xäzer üzläre podderjiwayut bezneke veterännarnı.
-Sovetlarğa qarşı suğışqan veterännar yaxşıraq yäşime, yäisä Rusiädä yäşi torğan veterännar yaxşıraq yäşime?
-Bezgä qarşı suğışqan veterännar yaxşı yäşilär. Üz gosudarstwoları kübräk podderjiwayut, çem bezneñ ildä böyek suğışnı otıp çıqqan weterännarnı bezneñ gosudarstwo anıñ xadär podderjiwät itmi dip uylıym min.
Tömän rayonınıñ İnderäy awılında barı tik ike genä weterän isän. Ä suğışqa 138 ir-yeget kitkän bulğan. 46 sı ğına tuğan awılına kire äylänep qaytqan.
Xösnetdin abıy Xäsänovnıñ öye bik tuzğan. Ul bu kirpeç yortnı 71 nçe yılda salğan bulğan. Küldän yıraq bulmağanğa anıñ nigeze bik qaqşağan. 9 nçı maynı Xösnetdin abıy şuşı iske öyendä qarşılar axırı. Rayon xaqimiäte aña yaxşıraq öy alıp birü qararı çığarsa da, bu eş axırına qädär citkerelmägän. «Yaña öy alu öçen 500 meñ sum aqça küçerelde»,- dide awıl xaqimiäte başlığı Fäyzulla Kamalov.
Xösnetdin abıy 1 nçe Uqrain frontında suğışa. Karpat tawlarında bulğan çaqta ber batälonnan barı tik 5 kenä keşe isän qalalar alar.
-Min baytaq qına beterdem. Oqrujeniägä eläkkän çaqta yalğız qaldım biş keşegä. Ä biş keşeneñ ikäwe bezneñ urıs ide. Ul qaçtı mine tanıdı da. Qorşap aldılar. Ällä ni tawış çıqtı bu yaqtan. Şul tawışqa alar añğırışıp qaldılar. Min pulemet belän kisterdem dä aldım alarnı.
Tağın ber waqıyğanı iskä ala Xösnetdin abıy. Höcüm waqıtında qarşılarına kilgän tanknı granata belän şartlatalar. Tank eçennän ber-ber artlı keşelär çığa. Sowet soldatı tank eçennän çığuçılar arasınnan üzeneñ kürşesen tanıp ala. Ul qarşı yaqqa satılğan bulıp çığa. Şunnan soñ ul kürşesen totıp alıp tanknıñ ğusenitsası astına salıp hälaq itä. “Ägär min satılğan kürşemne oçratsam, atıp üterer idem”, di- Xösnetdin abıy.
Telewizordan suğış turındağı kinolarnıda tınıç qına qarıy almıy.
-Äle bügenge köngä qädär açuığız saqlanamı?
-Saqlanatı. Äle dä menä kürsäm, serläp kitäm. Telewizordan küräm kürüen. Açu betmi. Ülgänçe bara ul.
-Sezgä qarşı suğışqan, tege yaqtan bulğan nemes soldatları alar niçek yäşilär ikän? Alarnıñ tormışları belän qızıqsınıp qarağanığız bulmadımı?
-Bulmağan.
-Yaxşı yäşi mikän bezgä qarağanda?
-Ansın äytä almıym.
Uzğan yılnıñ iyülendä Xösnetdin Xäsänovqa “Oka” maşinası birgännär. Ulı yöri. Küptän tügel genä buşqa telefon kertkännär. Bügenge köndä biş meñnän äz genä artığraq pensiä ala.
Wağay rayonınıñ Qazanlı awılında Änisä apa Aliewa yäşi. Änisä apağa 89 yäş. Ul 50 yıl inde tol xatın. İre Sälax Aliev- Böyek Watan suğışı weteränı yawdan qaytqaç, 1954 nçe yılda wafat bula. Änisä apa şuşı köngä qädär tol xatın bularaq xökemättän ber genä tapqır da yärdäm alğanı häm tol xatınnarğa tieş bulğan ber genä taşlamalardan da faydalanğanı yuq. Qızı Räysä apa Raxmanowa: “Moña bez üzebez ğäiple”,-di.
-Äni qaq vdova umerşeğo invalida voynı bularaq l'gotadan faydalanırğa tieş ide. Aña menä bez ğäiple. Ätineñ swiditelstwo o smerti, sweditelstwo o braqe änineñ doqumentların totıp sobesqa barıp sorağanıbız yuq. Min monda yıraqta. Qızlar söyläşäbez dä... Äni şularnı qayda quyğanın belmi üze dä.
Bıyıl cäy köne awılğa qaytsam ul dokumentlarnı ezläp tabıp, ber-ber xäl qılam äle,- di Räysä Raxmanowa. Säläx Alievtan xatınına häm balalarına matdi yärdäm qalğan bulmasa da, anıñ ruxi istälegen küz qarası kebek saqlıylar.
-Anıñ yazğan xatların isäpläp betererlek tügel. Ul kön sayın xat yazğan bulğan. Miña, änigä, Näsimägä, Lyütsiä señlemä, annan soñ uqıtuçılarğa. Texniçqalarğa da xat yazğan. Kolxozda eşläp qalğan keşelärgä. Bik küp xat yazğan. Anıñ yazğan xatları bezdä yartısınnan kübräge saqlanğan.
Sarğayğan bu öçpoçmaqlı soldat xatların qulğa alıp eçtälege belän tanışa başlasañ, böten cömlälärne dä uqıp bulmıy.
-Yazğan süzläre qap-qara ştrix belän kontrol'dän ütkän. Sızıp taşlıy torğannar ide. Äle dä ul xatları saqlanğan. Bötenläy uqırlıq tügel. Qap-qara krasqa belän buyalğan. Ul berençe yıllarnı qayda suğışıp yörgänen dä yaza almadı.
-Suğışnıñ yazılğan yağı belän yazılmağan yağınnan närsälär kübräk söyli ide? Äniegez närsälär dip iskä töşerä?
-Äni äle xaman da iskä töşerä. Suğış yıllarında bik awır bulğan di bezneñ ilebezdä genä tügel, ä çit illärdä. Änä ul bit awıldan çığıp kitkännän birle Berlinğa qädär barıp citte. Pol'şa, Warşawa cirlärennän ütte.
-46 nçı yılnıñ aprel ayında qayttı ul. Äti suğıştan qaytqaç, äni äti qaytuğa, küzaytın dilär bezdä. Ştalıq çäye äzerläw öçen 1 ügez üsterep quydı anıñ qaytuına. Ul ügezne äti qaytqan könne ük suydırıp, böten awılnı qunaqqa çaqırdı.
Az-azlap suğışnıñ awırlığın söyläde. “Ul yaqtağı suğış belän çağıştırğanda,- di,- sezneñ monda yäşäwegez alay uq awır bulsa da, alay uq nıq awır bulmağan,- di. Anda xalıq aç ta buldı, tınıç ta yoqlıy almadı. Mıltıq tawışların, tank tawışların işettelär,- di.
Narigöl apa Aşmanowa Yambay awılında yäşi. Ul pensiädäge uqıtuçı. 50 yıl ğömeren balalar tärbiäläwgä birgän. “Böten ğömeremne balalarğa bağışladım häm ğömerem buyı mine söygän keşene suğıştang köttem”,- di Narigöl apa.
Ul waqıtta min inde 15-16 yäş bulıp citep quyğanmın. Qara çäçlär böderälänep töşep tora. Şul Tömängä citkäç, woqzallarğa citkäç, abıyımnıñ yaqın dustı, osta ğarmunçı ide ul üze matur sınlı yeget ide. Şul wağonğa utırğan waqıtlarında yılap, kilde dä qulın iñbaşıma saldı. “Mine sin köt! Sin kötärgä tieşseñ minem qaytuımnı!”,- dip ike qulımnan alıp sawbullaştı.
-Narigöl apa köttegezme?
-Menä köttem. Ğömer buyı köttem. Xaman-xaman da kötäm äle.
-Niçä yıl bula inde kötä başlağanığızğa?
-Menä 62 yıl. Kötep utıruıma.
- Sezneñ ğäilä bu suğışta ir köçen yuğaltqan.
-İñ berençe ışanıçnı yuğalttıq. Ätineñ açı qayğısın bez aña bağlağan idek. Ul bezneñ öçen ideal keşebez ide ışanıçıbız. Aña bik qatı ışanıp yäşäp torğanda kinät suğış kilep çığıp, bezne çälpärämä kiterde.
-Abıyığıznıñ suğıştan qaytmawına däwlät sezgä berär törle fayda eşlädeme?
-Yuq bernindi däwlät eşli almadı. Xökemätneñ ber tien dä, ber närsäsen kürmädek. Semyäbız naloğ tüläp 308 litr söten tüläp, 46 kiloğramm iten tüläp, 100 yomırqasın, ällä nindi naloğlarnı tüläp ğömer kiçerdek.
Suğış waqıtında tılda eşlägängä kürä Narigöl apağa bıyılnıñ aprel ayında däwlättän ber tapqır yärdäm itkännär. 500 sum aqça birgännär. “Min ul aqçağa üzemneñ äzeräk pensiämne dä quşıp qan basımı ülçi torğan- tamometr aldım”,- di Narigöl apa.
Tömän rayonınıñ Yawızbı awılında Nurutdin Camaletdinov yäşi. Suğışnıñ berençe könennän alıp Berlinğa qädär ul gel alğı sızıqta bulğan. Üzeneñ xatirälären bik teläp onığı İlsöyär Kärimowağa söli. İlsöyärdän min: «Babañ küñelendä näfrät saqlanamı?»,- dip soradım.
-Kinodan qarap, telewizordan qarap qızışıp näfräte küñelendä yuq. Bolay söylägändä, suğışnı xäterlägändä ul Geraniäne yawlap alğan waqıtnı: “Bez alarnıñ awılların alğanda şul xatınnarnı, balalarnı doşman dip kürmi idem. Çönki alar minem öçen alar minem öçen keşelär. Bez Stalin öçen suğışqan di ul. Alar Gitlernıñ ideoloğiäsen yaqlap kilgännär, ä bez üzebezneñ ideoloğiäne. Ciñep çığunı ul Stalinnıñ zasluğası dip kürä. Bez annan qurıqtıq. Anıñ priqazı “Ni şağu nazad” digäne bezne qurqıtıp alğa alıp bardı”,- di ul. Min uylıym bez bu suğışnıñ küp yaqların, tarixı turında belep betermibez. Çönki amerikännar niçek suğışqannar, fransuzlar, angliçannarnıñ niçek bezgä yärdäm itüen belep betermibez tögäl itep.
Könnän-kön suğışta qatnaşqan, ul waqıtnıñ açısın da töçesen dä kürgän ölkännärneñ sanı kimi. Bu turıda barı tik kitaplar häm kinolarda ğına söylär könnärgä dä küp qalmıy. Ä çın tarixnıñ ber öleşen weterännarnıñ ul-qızları häm onıqları küpmeder waqıt xäterlärendä saqlar.
Nail Alan, Tömän
Nail Alan, Tömän
