Accessibility links

Кайнар хәбәр

3 May – Dönya matbuğat ireklege köne. Freedom House: Rusiä – "ireksez" il. Tatarstanda matbuğat ireklege barmı?


3 May dönyada matbuğat ireklege köne bularaq bilgelänä. 1991 yılnıñ şuşı könendä Afrikanıñ bäysez mäglümät çaraları dönya xökümätlären matbuğat ireklegen täemin itergä çaqırıp Namibiä başqalasında "Windhoek deklaratsiäse" digän möräcäğät qabul itkän ide. Bu kön xäzer Matbuğat ireklege köne dip bilgelänä. Şuşı kön uñayınnan dönyada matbuğat torışın küzätep baruçı oyışmalar yıllıq xisapların iğlan itte. Bu xisaplarğa kürä Yaqın könçığış häm elekke sovet illärendä bäysez mäglümät çaralarınıñ xäle uzğan yıl belän çağıştırğanda tağı da naçarayğan.

Parijdağı Çiklärne tanımağan jurnalsitlar oyışması, Quşma Ştatlardağı Jurnalistlarnı yaqlaw komitetı häm dä Freedom House – bu oyışmalarnıñ öçese dä ber fikerdä: bügen, matbuğat ireklege könendä bäyräm iterlek qazanışlar yuq. Äflisün inqilabın kiçergän, häm şunıñ näticäsendä matbuğatı beraz irkenräk sulıy başlağan Ukraina häm dä bälki Gruziäne iskä almağanda, elekke sovet illäre äle dä "ireksez" illär safında. Alay ğına tügel, Çiklärne tanımağan jurnalsitlar oyışmasınıñ Yevropa bülege başlığı Pascale Bonnamur süzlärençä, äflisün häm Qırğızstandağı lälä inqilabınnan soñ Üzäk Aziä illärendä matbuğat ireklege tağı da qısılğan:

Audio (Pascale Bonnamur)

"Geosäyäsi säbäplär arqasında anda wazğiät naçaraya bara. Bigräk tä 2004neñ axırında elekke sovet illärendä bu nıq küzätelde. Oppozitsiädäge jurnalistlar qıynala, qulğa alına, bäysez mäglümät çaraları ezärleklänä."

Jurnalistlarnı yaqlaw komitetı mäglümätenä qarağanda, 2000 yıldan alıp sanağanda, üz wazifasın başqarğanda häläq bulğan 190 jurnalistnıñ 121e maxsus üterelgän. Bu oçraqlarnıñ kübese Ğiraqta terkälgän. Bu qara isemlektä yallap üterü oçraqları artqan Rusiä dä "aldınğılar" arasında. Komitet belderüençä, Putin xakimiätkä kilgännän birle anda 11 jurnalist üterelgän. Kübese oyışqan cinayätçelek häm korrupsäne tikşergän bulğan.

İlküläm televidenielär barısı da däwlät kontrole astına quyıldı. Çeçnä suğışı, bigräk tä Beslan faciğäsennän soñ terror ğämällären yaqtırtuda çikläwlär kertelde. Qayber radio, basma çaralar bigräk tä İnternet älegä irekle sanala. Şul uq waqıtta İntenet provayderları iminlek xezmätläre belän xezmättäşlek itergä mäcbür, computer çeltärendä "tärtip urnaştırırğa" çaqırular da waqıt-waqıt yañğıratılıp tora. Şuşı häm başqa xällärne iskä alıp Freedom House oyışması bıyıl da Rusiäne "ireksez" illär rätenä kertte. Rusiä isemlektäge 194 il arasında Äfğanstan, Bangladeş, Cameroon, Mısır häm Efiopia belän bergä 145-152nçe urınnarnı alıp tora.

Menä şuşı "ireksez" Rusiäneñ öleşe bulğan Tatarstanda matbuğatnıñ xäle niçek soñ? Şuşı soraw belän bez bügen Watanım Tatarstan häm Tatarstan yäşläre gäzitläre möxärrirlärenä möräcäğät ittek. Tatarstanda matbuğat ireklege barmı digän sorawğa Watanım Tatarstan möxärire Minnazıym Säfärov bolay dide:

Audio (Minnazıym Säfärov)

Şul uq sorawğa Tatarstan yäşläre möxärrire İsmäğil Şäräfiev:

Audio (İsmäğil Şäräfiev)

Tatarstanda matbuğat ireklege xaqında Watanım Tatarstan häm Tatarstan yäşläre gäzitläre möxärrirläre Minnazıym Säfärov belän İsmäğil Şäräfiev fikeren işettegez.

-Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG