19 may räsmi räweştä Tatarstan matbuğatı köne sanalsa da, törle töbäklärdä yäşäwçe tatar jurnalistları bu könne tatar jurnalistikası köne dip sanıylar.
1905 yılda berençe tatar gäzite çığara başlağan Ataulla Bayyazitov, üzennän soñ, distälägän gäzit-jurnallar çığara başlawın küz aldına kitermägänder anısı. Şuşı, 1905 yılğı inqilabtan soñ , çınlap ta, distälägän tatarça gäzit –jurnallar dönya kürä. Alar säyäsi, ideologik yünäleşläre buyınça da bik küp törle bula. Bulğan, dini gäzitlär, bulğan, Awrupağa tabınğan säyäsät alıp barğan gäzitlär, sotsialistik gäzitlär dä tatarlarda inqilabqa qädär ük bulğan. Xätta, Samarda, tatar telendä iqtisat jurnalı da näşer itelgän. 1917-18 yıllarda älege gäzitlärneñ şaqtıyı yabıla. Tatar matbuğat mäydanında, tora bara qızıl gäzitlär genä qala.
İkençe dönya suğışınnan soñ, ul qızıl gäzitlärneñ dä şaqtıyı yabıla.
Tatar matbuğatınıñ yaña tarixı Gorbaçev üzgärtep qorularınnan soñ başlandı. Milli ideologlar, tatar matbuğatı taralışına qarap, millätneñ bügenge xälen çamalap bula dilär. Qayda nindi tiraj belän gäzitlär, matbuğat tarala, şul çaqlı sanda tatarça uqıy torğan tatarlar bar digän süz, dimäk milli produktsiägä ixtıac şul qädär dip añlatalar. Döres, qızıl gäzitlärne küpme genä süksälär dä, alarnıñ ğomum tirajı ike millionnan artıp kitä ide. Bügen, mondıy tiraj turında tatar jurnalistlarına xıyallanırğa ğına qala. Anıñ qarawı, azmı-küpme matbuğatta irek bar. Jurnalistlar monısına da şöker itep toralar inde.
Çınlap ta, bügen tatar matbuğatınıñ xäle niçek soñ?
Başta Tatarstannan çittä çığıp kilgän tatar töbäk gäzitlären küzallap ütik.
Töbäklärdä 1989 yıldan tatar gäzitläre çığa başladı. Bu oçraqta, Başqortstan da kermi, çönki bu respublikada, azmı-küpme, tatar matbuğatı ğömer baqıy buılıp kilde. Alarıñ tirajı, çınlıqta, 6-7 meñnän artmıy. Semberdä çığa torğan “Ömet” gäzite 1989 yıldan birle, uñışlı eşläp kilä. Här sanı uquçılarğa waqıtında barıp citä. Bu oçraqta, gäzit üze eşläp tapqan kerem belän berlektä, xakimiät aqçasına da yäşäp kilä. Şulay uq. İnde 15 yıllap tarixqa iä bulğan gäzitlär arasında, Samaradağı “Berdämlek”, Serğaçtağı “Tuğan yaq”, Tömändäge “Yañarış”, Irınburdağı “Yaña waqıt”, İjawdağı şulay uq “Yañarış” dip atalğan gäzitlärne kertep bula. Älbättä, bolar härberse ölkä, respublika gäzitläre bulıp sanalsalar da, alarnıñ tirajı da, finans xaläte dä törleçä. Mäsälän, İjawda çığıp kilä torğan “Yañarış” gäziten alıyq. Ul üzeneñ taralışın Tatarstanğa da, Başqortstanğa da kiñäytte. İke respublikada da, qayber rayonnarda bu gäzit uquçılarğa barıp ireşä. Gäzit xezmätkärläre finans xalätlärenä dä zarlanmıylar.
Älbättä, çit töbäklärdä , soñğı yıllarda ğına çığa başlağan gäzitlär dä bar. YÄ bulmasa, ber çığıp, ber tuqtap torğan gäzitlär. Mäsälän, Çuaşstanda çığıp kilä torğan “Waqıt” gäzite genä dä, üzeneñ- un yıllıq tarixında öçençe cirgä küçende. Başta Batır rayonı üzägendä çığa başlağan bu gäzit, tuqtawsız matdi häm kadrlar krizisın kiçerde. Üz uquçıların taba almadı. Annarı, Çabaqsar şähärenä küçerelgäç tä, şul uq xäl qabatlandı. İnde wäzğıät üzgärä bara. Gäzit xäzer Komsomol rayon üzägenä küçte. Yaña redaktor, Färit Ğıybatdinov, gäzitneñ uñışları turında gel söyli. Kirov ölkäsendä çığıp kilgän “Duslıq” gäzite dä bar. Redaksiä xezmätkärläre üzläreneñ matdi xälläre belän ällä ni maqtana almıy. Ä matdi mömkinleklärsez, gäzit xätle gäzit çığarıp bulmıy inde ul.
Çiläbedä çığa başlağan “Duslıq” gäzite çığa başladı da tuqtadı. Döresräge, ölkäneñ urıs telendäge gäzitenä quşımta bularaq qaldı. Ästerxandağı “İdel” gäzite ike telle –urısça häm tatarça basıla. Urısça digännän, zamana taläbe diärgä kiräkme inde, Rusiä töbäklärendä urısça da tatar gäzitläre çığa. Tuğan tellärennän mäxrüm bulğan tatarlar öçen. Bigräk tä şähär tatarları öçen. Şulardan, iñ zur tiraj belän çığuçı Mäskäwdäge “Татарские новости” gäzite. Tatar eşmäkäre İl'yas Möslimov aqçasına basıla bu gäzit. Tösle itep, qatı käğäzdä ayına ber tapqır näşer itelä. Älbättä, daimi, qayberläre waqıt –waqıt basılıp kilengän urıs telle tatar gäzitläre tağı bar äle ul. Monnan tış, ike teldä Mordoviädä “Татарская газета” basıla. Daimi räweştä tügel. Bu gäzitneñ bay iğänäçeläre dä, xökümättän finans yärdäme dä yuq. Aqça bulğanda, İrek Bikkinin ber yalğızı näşer itä anı. Läkin, gäzitneñ internettağı säxifäse daimi räweştä yañartıla. Bigräk tä, säxifäneñ forumı tatar internetçıları arasında populyar. Monnan tış, Rusiä töbäklärendä tatar telendä rayon gäzitläre dä çığıp kilä. Alarnıñ kübese sovet çorında uq bar ide. Waqıtında, cirle xalıqqa tuğan tellärendä cirle mäğlümatlarnı citkerep kilgän bu gäzitlär, bügen dä şul uq wazifanı başqaralar. Tatarstannan çittä basıla torğan tatar matbuğatına qısqaça küzätü menä şulayraq.
Räfis Cämdixan
