Küptän tügel “Azatlıq” radiosınıñ Qazan byurosında qunaqta Amerika ğalime Djeyms Meyer buldı. AQŞnıñ Bren universitetı ğalime, tarixçı Djeyms Qazanda inde öçençe tapqır. Elek Rusiädä tatar xalqınıñ barlığın da belmägän Djeyms tatar telne 2002 yılda Qazanğa berençe tapqır kilgäç öyränä başlıy. Häm ber yıl uzğannan soñ tatar başqalasına yañadan kilä. Bu yulı inde doktorlıq dissertatsiäsen yaqlaw öçen. 19 ğasırda Qazanda häm Bakuda möselman xalıqlarınıñ wäkillek problemaları digän temağa ul Qazan kitapxanälärendä, arxivlarında şaqtıy küp material tuplıy. Äytergä kiräk, älege yazmalar nigezdä ğäräp telendä yazılğan. İngliz, törek, rus, tatar tellärendä irekle aralaşuçı Amerika ğalime ğäräp qulyazmaların da bik qızıqsınıp uqıy. Ğalim äytüençä Qazan arxivlarında ber tügel biş dissertatsiä yazarlıq mäğlümat tabıp bula. Xäzer sezgä Amerika ğalime Djeyms Meyer belän bulğan äñgämäne täqdim itäbez.
Al'bina Zäynulla: Djeyms, Qazanda sezne kübräk närsä ğäcäpländerä?
Djeyms Meyer: Min bu şähärdä yäşärgä yaratam, çönki monda ike xalıq, ike din, ike tel bar. Bu miña bik qızıqlı. Älbättä, bu mine ğäcäpländermi, çönki şulay bulaçaqnı min belä idem. Minemçä, bu bik äybät küreneş. Üzem dä rus duslarım belän rusça söyläşäm, tatarlar belän – tatarça. Şundıy qatnaşqan kul'turlar, xalıqlar arasında yaxşı atmosferada yäşärgä bik äybät bik qızıqlı minem öçen.
Al'bina Zäynulla: Berençe märtäbä Qazanğa 2002 yılda kildegez, uzğan yılda 7 ay yäşäp kittegez häm menä bıyıl da sez Qazanda. Qazan qaysı yaqqa üzgärep bara?
Djeyms Meyer: Üzgäreşlär bar, älbättä, çönki bıyıl Qazannıñ meñellığı. Ä şäxsän üzemä kilgändä üzgäreşlär tağın da kübräk. Çönki min Qazanda öçençe tapqır. Häm kilgän sayın duslarım kübäyä, respublika miña yaqınraq toyıla.
Al'bina Zäynulla: Qazanda sez yaratqan urınnar barmı? Mäsälän, Kreml', baqçalar häm başqalar?
Djeyms Meyer: İñ berençe itep Kreml', Bauman şundıy urınnarnı äyter idem.
Al'bina Zäynulla: Ğalimnärdän kemnär belän kübräk aralaşasız sezneñ belgeçlek buyınça?
Djeyms Meyer: Döresen genä äytkändä, ğalimnärdän mondıy yärdämne min kötmägän dä idem. Rafiq Möxämmätşin, Azat Axunov, İldus Zagidullin, Rawil Ämirxanov häm başqa bik küplär miña zur yärdäm kürsättelär monda. Tekstlarnı uqır öçen dä. Çönki miña bik awır buldı iske tatar telendä uqırğa. Qazan bik bay şähär ğalim qaraşınnan. Monda bik yaxşı itep eşlägän häm qızıqlı problemalar belän şöğellängän professorlar, assistentlar, dotsentlar bar. Ğomumän, bik qimmätle keşelär bar Qazanda.
Al'bina Zäynulla: Qazan, Tatarstan häm Amerika. Xezmät kürsätü däräcäse ayırıla bit. Mäsälän, kibetlärdä, restorannarda, barlarda?
Djeyms Meyer: Rusiägä turist bulıp kilgän amerikanlılarnıñ kübese monda xezmät äybät tügel dip uylıylar. Çönki professionalizm fikere monda beraz ayırıla. Rusiä restorannarında, kafelarında ofitsiantlar azraq söyläşä, Amerikada isä professionalizm başqaçanı añlata – ofitsiantlar kübräk söylilär häm başqalar. Törle illärdä, törle kul'turlarda bu ber ürnäk kenä professionalizmnıñ kafelarda, barlarda.
Al'bina Zäynulla: Dönyada bit köçle bara globalizatsiä. Bälki Amerikada ul bik toyılmıydır. Läkin bez Rusiädä anı bik sizäbez. Çönki bez moña qädär timer pärdä artında idek. Häm menä kinät bezgä dönya açıldı. Dönya mädäniäte, sivilizatsiäseneñ näticälären kürä başladıq. Häm şunıñ arqasında törle millätlär, milli üzençäleklär yuğala başladı. Sezneñçä bu uñay küreneşme, tiskäreme?
Djeyms Meyer: Minemçä, Amerikada da globalizatsiä toyıla. Bälki bu bezneñ öçen andıy ğäcäple närsä tügelder dä, çönki Amerikada beraz globalizatsiä bulğan ide. Läkin globalizatsiä waqıtında keçkenä millätlärneñ mäcbüri räweştä yuğaluına ışanmıym. Härxäldä bügen Tatarstanda tatar teleneñ statusı zurraq. 20 yıl elek bulğan situatsiä belän çağıştırğanda. Globalizatsiäneñ niçek baruın, nindi näticälärgä kiterüen min, älbättä, belmim. Şulay da, minemçä, keçkenä tellärneñ yuğaluı şart tügel. Älbättä, şart tügel .
Al'bina Zäynulla: Djeyms, sezneñ dissertatsiä temasına äylänep qaytıyq. Äzärilärneñ, tatarlarnıñ wäkillekläre yäğni aralaşuı diniä näzaräte arqılımı, xökümät strukturaları arqılımı menä bu tema bügenge könne küzallar öçen, añlar öçen kiräkme?
Djeyms Meyer: Minemçä, kiräk. Çönki millätlär ber berse belän bergä yäşärgä öyränmäsä, bik zur problemalar bula. Şunıñ öçen min uylıym ul tarix öçen genä tügel, ä bügenge kön öçen dä beraz faydalıraq bulır ide.
Al'bina Zäynulla: Sezneñ bu dissertatsiä tarix belän genä tügel, ä politologiä, xäzerge zaman säyäsäte belän dä bäyle, şulaymı?
Djeyms Meyer: Şulay. Läkin min säyäsät belän bik qızıqsınmıym. Minem tema 19 ğasırdan başlana häm berençe dönya suğışına qädär. Häm min şul waqıttağı säyäsät xäräkätläre nigezendä beraz eşlim. Şulay uq bügenge köndä tatarlar, ruslar arasındağı koalitsiälär östendä dä eşlim. Häm minemçä bu ähämiätle.
Al'bina Zäynulla: Menä sez amerikanlı bularaq Rusiägä kildegez. Tatarlar, ruslar başqa millätlär eçendäge wäzğıätne, tarixnı öyränäsez. Ğomum Rusiädä tatar faktorı digän äyber barmı, yuqmı?
Djeyms Meyer:. Әлбәттә, бар. Чөнки Русиядә төрле милләтләр бар. Һәм мондый илләрдә азчылык милләтләрнең булуы әһәмиятле. Руслар башка милләтләр белән бергә яшәргә тиеш
Bu AQŞnıñ Bren universitetı ğalime, tarixçı Djeyms Meyer buldı. Äñgämäne Al'bina Zäynulla äzerläde.
Al'bina Zäynulla: Djeyms, Qazanda sezne kübräk närsä ğäcäpländerä?
Djeyms Meyer: Min bu şähärdä yäşärgä yaratam, çönki monda ike xalıq, ike din, ike tel bar. Bu miña bik qızıqlı. Älbättä, bu mine ğäcäpländermi, çönki şulay bulaçaqnı min belä idem. Minemçä, bu bik äybät küreneş. Üzem dä rus duslarım belän rusça söyläşäm, tatarlar belän – tatarça. Şundıy qatnaşqan kul'turlar, xalıqlar arasında yaxşı atmosferada yäşärgä bik äybät bik qızıqlı minem öçen.
Al'bina Zäynulla: Berençe märtäbä Qazanğa 2002 yılda kildegez, uzğan yılda 7 ay yäşäp kittegez häm menä bıyıl da sez Qazanda. Qazan qaysı yaqqa üzgärep bara?
Djeyms Meyer: Üzgäreşlär bar, älbättä, çönki bıyıl Qazannıñ meñellığı. Ä şäxsän üzemä kilgändä üzgäreşlär tağın da kübräk. Çönki min Qazanda öçençe tapqır. Häm kilgän sayın duslarım kübäyä, respublika miña yaqınraq toyıla.
Al'bina Zäynulla: Qazanda sez yaratqan urınnar barmı? Mäsälän, Kreml', baqçalar häm başqalar?
Djeyms Meyer: İñ berençe itep Kreml', Bauman şundıy urınnarnı äyter idem.
Al'bina Zäynulla: Ğalimnärdän kemnär belän kübräk aralaşasız sezneñ belgeçlek buyınça?
Djeyms Meyer: Döresen genä äytkändä, ğalimnärdän mondıy yärdämne min kötmägän dä idem. Rafiq Möxämmätşin, Azat Axunov, İldus Zagidullin, Rawil Ämirxanov häm başqa bik küplär miña zur yärdäm kürsättelär monda. Tekstlarnı uqır öçen dä. Çönki miña bik awır buldı iske tatar telendä uqırğa. Qazan bik bay şähär ğalim qaraşınnan. Monda bik yaxşı itep eşlägän häm qızıqlı problemalar belän şöğellängän professorlar, assistentlar, dotsentlar bar. Ğomumän, bik qimmätle keşelär bar Qazanda.
Al'bina Zäynulla: Qazan, Tatarstan häm Amerika. Xezmät kürsätü däräcäse ayırıla bit. Mäsälän, kibetlärdä, restorannarda, barlarda?
Djeyms Meyer: Rusiägä turist bulıp kilgän amerikanlılarnıñ kübese monda xezmät äybät tügel dip uylıylar. Çönki professionalizm fikere monda beraz ayırıla. Rusiä restorannarında, kafelarında ofitsiantlar azraq söyläşä, Amerikada isä professionalizm başqaçanı añlata – ofitsiantlar kübräk söylilär häm başqalar. Törle illärdä, törle kul'turlarda bu ber ürnäk kenä professionalizmnıñ kafelarda, barlarda.
Al'bina Zäynulla: Dönyada bit köçle bara globalizatsiä. Bälki Amerikada ul bik toyılmıydır. Läkin bez Rusiädä anı bik sizäbez. Çönki bez moña qädär timer pärdä artında idek. Häm menä kinät bezgä dönya açıldı. Dönya mädäniäte, sivilizatsiäseneñ näticälären kürä başladıq. Häm şunıñ arqasında törle millätlär, milli üzençäleklär yuğala başladı. Sezneñçä bu uñay küreneşme, tiskäreme?
Djeyms Meyer: Minemçä, Amerikada da globalizatsiä toyıla. Bälki bu bezneñ öçen andıy ğäcäple närsä tügelder dä, çönki Amerikada beraz globalizatsiä bulğan ide. Läkin globalizatsiä waqıtında keçkenä millätlärneñ mäcbüri räweştä yuğaluına ışanmıym. Härxäldä bügen Tatarstanda tatar teleneñ statusı zurraq. 20 yıl elek bulğan situatsiä belän çağıştırğanda. Globalizatsiäneñ niçek baruın, nindi näticälärgä kiterüen min, älbättä, belmim. Şulay da, minemçä, keçkenä tellärneñ yuğaluı şart tügel. Älbättä, şart tügel .
Al'bina Zäynulla: Djeyms, sezneñ dissertatsiä temasına äylänep qaytıyq. Äzärilärneñ, tatarlarnıñ wäkillekläre yäğni aralaşuı diniä näzaräte arqılımı, xökümät strukturaları arqılımı menä bu tema bügenge könne küzallar öçen, añlar öçen kiräkme?
Djeyms Meyer: Minemçä, kiräk. Çönki millätlär ber berse belän bergä yäşärgä öyränmäsä, bik zur problemalar bula. Şunıñ öçen min uylıym ul tarix öçen genä tügel, ä bügenge kön öçen dä beraz faydalıraq bulır ide.
Al'bina Zäynulla: Sezneñ bu dissertatsiä tarix belän genä tügel, ä politologiä, xäzerge zaman säyäsäte belän dä bäyle, şulaymı?
Djeyms Meyer: Şulay. Läkin min säyäsät belän bik qızıqsınmıym. Minem tema 19 ğasırdan başlana häm berençe dönya suğışına qädär. Häm min şul waqıttağı säyäsät xäräkätläre nigezendä beraz eşlim. Şulay uq bügenge köndä tatarlar, ruslar arasındağı koalitsiälär östendä dä eşlim. Häm minemçä bu ähämiätle.
Al'bina Zäynulla: Menä sez amerikanlı bularaq Rusiägä kildegez. Tatarlar, ruslar başqa millätlär eçendäge wäzğıätne, tarixnı öyränäsez. Ğomum Rusiädä tatar faktorı digän äyber barmı, yuqmı?
Djeyms Meyer:. Әлбәттә, бар. Чөнки Русиядә төрле милләтләр бар. Һәм мондый илләрдә азчылык милләтләрнең булуы әһәмиятле. Руслар башка милләтләр белән бергә яшәргә тиеш
Bu AQŞnıñ Bren universitetı ğalime, tarixçı Djeyms Meyer buldı. Äñgämäne Al'bina Zäynulla äzerläde.
