Üzäk Aziä illäre, Rusiä häm Qıtaydan torğan "Şanxay xezmättäşlek oyışması"nıñ geopolitik ähämiaten älegä qädär süzdä genä bulsa da Mäskäw bik tırışıp alğa sörep kilä ide. Ul monı üzeneñ könbatış çiklärendä NATOnıñ köçäyüenä, ä Üzäk Aziäneñ üzendä isä terrorğa qarşı köräş sıltawı belän Quşma Ştatlarnıñ urnaşuına qarşı qullanırğa tırışıp qaradı. Läkin dönyanıñ şuşı töbägendä yaña ber iminlek oyışmasın buldırıp töp faydanı asılda bötenläy başqa il - Qıtay kürä kebek. Astanädäge oçraşu da Pekin öçen "Şanxay xezmättäşlek oyışması"nda häm aña kergän illärdä üz tä''siren arttıru mömkinlege bulıp tora. Niklas Swanstrom Şvetsiädäge Upsala universitetında Yefäk yulı tikşerüläre programmasın citäkli häm Qıtaynıñ bu ölkädäge säyäsäten ul bolay sürätli:
Audio, Niklas Swanstrom
"Qıtaylar "Şanxay xezmättäşlek oyışması"n tağın da nığıtuğa ömetlänä. Urıslar anda çınlıqta qatnaşırğa bik aşıqmıy, şunı uq üzbäklär xaqında da äytep bula. Çönki üzbäk yağı "Şanxay xezmättäşlek oyışması" Taşkentnıñ Üzäk Aziädäge iñ köçle däwlät bularaq yoğıntısın yuqqa çığara dip şürli, ä urıslar isä nigä äle bez Üzäk Aziä illäre belän nindider ber oyışma aşa eş itärgä tieş, monı ikeyaqlı nigezdä dä eşläp bula bit dip uylıy", di töbäk belgeçe Niklas Swanstrom. "Şanxay xezmättşlek oyışması"n nığıtıp Pekin ike töp maqsatına ireşergä teli dip belderä şuşı belgeç. Berençese - töbäktä totrıqlılıq urnaştıru. Üzeneñ nıq üskän häm torğan sayın energiä qıtlığı kiçergän iqtisadı öçen Qıtay tabiği baylıqlarğa mul Üzäk Aziäne yağulıq çığanağı itep kürä.
Audio, Niklas Swanstrom
"Ägär dä Üzäk Aziä totrıqsız ikän, Qıtaynıñ neft häm gazğa çığu yulları kirtäle bula ala, şuña kürä Pekin öçen bar üzäk Aziädä dä, häm andağı illär arasınnan bigräk tä Qazağstanda totrıqlılıq buluı bik möhim" di Swanstrom. Şuşı yıl azağında safqa Qazağstannı Qıtay belän totaştırğan neftütkärgeç basarğa tieş. Totrıqlılıqqa ireşü öçen Qıtay "Şanxay xezmättäşlek oyışması" illärenä törle suğışçan törkemnärgä qarşı köräşne bergäläşep alıp barunı täqdim itä. Häm anıñ şuşı täqdime, bu temanı şulay uq bik teläp kütärep torğan Rusiädä zur teläktäşlek uyata. Näq menä Mäskäw häm Pekin, küptän tügel genä Üzbäkstannıñ Ändican şähärendäge xalıq kütäreleşen bastırğan prezident Kärimovnı berençelärdän bulıp yaqlap çıqtı. Astanä oçraşuında Üzbäkstan prezidentı bu uñaydan Rusiä häm Qıtay citäkçelärenä şäxsän üzeneñ zur räxmäten belderde. "Şanxay xezmättäşlek oyışması"n nığıtunıñ ikençe maqsatı itep Pekin üz xakimiatendäge Könçığış Törkestanda möselman uyğır azçılığı köräşen bastırunı, Üzäk Aziä illärennän moña yardämne tulısınça tuqtatunı quya. Mäğlüm ki, uyğırlar çikneñ Qıtay yağında ğına tügel, Qazağstan, Üzbäkstan häm Qırığzstanda da küpläp yäşi. Niklas Swanstrom:
Audio, Niklas Swanstrom
"Qıtaynıñ şige, yäisä uyı şul ki, Üzäk Aziä illäre yänäse uyğırlarnı yaqlıy. Bu hiç kenä dä monı andağı xökümätlär eşli digänne añlatmıy, tel yağınnan da, din yağınnan da tuğandaş uyğırlarnı ğadi xalıq yaqlıy ala, häm bu çınnan da şuña oşap tora" di Üzäk Aziä belegeçe Niklas Swanstrom. Pekin Üzäk Aziä illärenä xäzer, alardağı törle islamçılarğa qarşı köräştä üzeneñ yardäm itüe xisabına, alarnıñ da uyğır azatlıq xäräkätenä bulışu yulların tulısınça yabuların teli.
Kärim Kamal
Audio, Niklas Swanstrom
"Qıtaylar "Şanxay xezmättäşlek oyışması"n tağın da nığıtuğa ömetlänä. Urıslar anda çınlıqta qatnaşırğa bik aşıqmıy, şunı uq üzbäklär xaqında da äytep bula. Çönki üzbäk yağı "Şanxay xezmättäşlek oyışması" Taşkentnıñ Üzäk Aziädäge iñ köçle däwlät bularaq yoğıntısın yuqqa çığara dip şürli, ä urıslar isä nigä äle bez Üzäk Aziä illäre belän nindider ber oyışma aşa eş itärgä tieş, monı ikeyaqlı nigezdä dä eşläp bula bit dip uylıy", di töbäk belgeçe Niklas Swanstrom. "Şanxay xezmättşlek oyışması"n nığıtıp Pekin ike töp maqsatına ireşergä teli dip belderä şuşı belgeç. Berençese - töbäktä totrıqlılıq urnaştıru. Üzeneñ nıq üskän häm torğan sayın energiä qıtlığı kiçergän iqtisadı öçen Qıtay tabiği baylıqlarğa mul Üzäk Aziäne yağulıq çığanağı itep kürä.
Audio, Niklas Swanstrom
"Ägär dä Üzäk Aziä totrıqsız ikän, Qıtaynıñ neft häm gazğa çığu yulları kirtäle bula ala, şuña kürä Pekin öçen bar üzäk Aziädä dä, häm andağı illär arasınnan bigräk tä Qazağstanda totrıqlılıq buluı bik möhim" di Swanstrom. Şuşı yıl azağında safqa Qazağstannı Qıtay belän totaştırğan neftütkärgeç basarğa tieş. Totrıqlılıqqa ireşü öçen Qıtay "Şanxay xezmättäşlek oyışması" illärenä törle suğışçan törkemnärgä qarşı köräşne bergäläşep alıp barunı täqdim itä. Häm anıñ şuşı täqdime, bu temanı şulay uq bik teläp kütärep torğan Rusiädä zur teläktäşlek uyata. Näq menä Mäskäw häm Pekin, küptän tügel genä Üzbäkstannıñ Ändican şähärendäge xalıq kütäreleşen bastırğan prezident Kärimovnı berençelärdän bulıp yaqlap çıqtı. Astanä oçraşuında Üzbäkstan prezidentı bu uñaydan Rusiä häm Qıtay citäkçelärenä şäxsän üzeneñ zur räxmäten belderde. "Şanxay xezmättäşlek oyışması"n nığıtunıñ ikençe maqsatı itep Pekin üz xakimiatendäge Könçığış Törkestanda möselman uyğır azçılığı köräşen bastırunı, Üzäk Aziä illärennän moña yardämne tulısınça tuqtatunı quya. Mäğlüm ki, uyğırlar çikneñ Qıtay yağında ğına tügel, Qazağstan, Üzbäkstan häm Qırığzstanda da küpläp yäşi. Niklas Swanstrom:
Audio, Niklas Swanstrom
"Qıtaynıñ şige, yäisä uyı şul ki, Üzäk Aziä illäre yänäse uyğırlarnı yaqlıy. Bu hiç kenä dä monı andağı xökümätlär eşli digänne añlatmıy, tel yağınnan da, din yağınnan da tuğandaş uyğırlarnı ğadi xalıq yaqlıy ala, häm bu çınnan da şuña oşap tora" di Üzäk Aziä belegeçe Niklas Swanstrom. Pekin Üzäk Aziä illärenä xäzer, alardağı törle islamçılarğa qarşı köräştä üzeneñ yardäm itüe xisabına, alarnıñ da uyğır azatlıq xäräkätenä bulışu yulların tulısınça yabuların teli.
Kärim Kamal